جصاص، احمد بن علی
| نام | جصاص، ابوبکر احمد بن علی رازی |
|---|---|
| نامهای دیگر | جصاص، احمد بن علي
احمد الجصاص جصاص، ابوبکر احمد بن علي رازي، احمد بن علي |
| نام پدر | علی |
| متولد | 305ق |
| محل تولد | ری |
| رحلت | 370ق |
| اساتید | ابوالحسن کرخی |
| برخی آثار | شرح بدء الأمالي |
| کد مؤلف | AUTHORCODE01831AUTHORCODE |
جصاص، ابوبکر احمد بن علی رازی (۳۰۵-۳۷۰ق/ ۹۱۷-۹۸۱م)، فقیه و عالم حنفی ساکن عراق، از شاگردان ابوالحسن کرخی و صاحب کتاب «أصول الفقه المسمی بالفصول في الأصول».
لقب
لقب جصاص به معنای گچ‌کار در معرفی او از سوی ابن ندیم، خطیب بغدادی و محمد ذهبی ذکر نشده است. در منابع فقه حنفی از او با لقب جصاص یاد شده است، اما در غالب منابع شرح حال، او را ابوبکر رازی یا به‌اختصار، رازی نامیده‌اند. برخی نیز به‌اشتباه ابوبکر رازی و جصاص را دو نفر دانسته‌اند[۱].
ولادت
جصاص در سال ۳۰۵ق، ری متولد شد. از خانواده و تحصیلات او در شهر ری اطلاعی در دست نیست[۲].
تحصیلات
وی در ۳۲۵ق، در عنفوان جوانی به بغداد آمد و در مجلس درس ابوالحسن کرخی (متوفی ۳۴۰ق) شرکت کرد. کمبود ارزاق در بغداد (احتمالاً در ۳۲۹ق و پس از آن)، او را روانه اهواز کرد. وی پس از برطرف شدن قحط‌زدگی، به بغداد مراجعت کرد. جصاص که یکی از بزرگ‌ترین شاگردان کرخی بود، با نظر و مشورت استاد، همراه با حاکم نیشابوری (متوفی ۴۰۵ق)، رهسپار نیشابور شد و چندی در آنجا فعالیت داشت. وی در ۳۴۴ق، ۴ سال پس از درگذشت کرخی به بغداد آمد و عهده‌دار ریاست حنفیان بغداد در تدریس و افتا شد. در بغداد در محله «سویقه غالب» و «درب المقبر» درس می‌داد، سپس در ۳۶۰ق، به «درب عبده» نزدیک ابوسعید بردعی منتقل شد[۳].
جایگاه علمی
از نظر جایگاه علمی، جصاص را با القابی چون «امام اصحاب رأی» و «علامه، مفتی و مجتهد» ستوده‌اند. تصانیف او بر حفظ و بصیرت وی به حدیث دلالت دارد. او همانند کرخی به زهد و تقوا شهره بود[۴].
بر اساس گزارش خطیب بغدادی، جصاص در زمان خلافت مطیع، به قاضی‌القضاتی بغداد فراخوانده شد، اما از قبول آن سر باز زد[۵].
اساتید
آموخته‌های فقهی جصاص از طریق ابوالحسن کرخی از مشایخ حنفی عراق چون بردعی به محمد بن حسن شیبانی منتهی می‌شود. وی از مشایخ عراق، نیشابور و اصفهان چون دعلج بن احمد، ابوالقاسم اصم نیشابوری، سلیمان بن احمد طبرانی و عبدالله بن جعفر بن فارس اصفهانی حدیث شنید. مهم‌ترین شیخ وی در زمینه استماع حدیث، عبدالباقی بن قانع (متوفی ۳۵۱ق)، محدث بغدادی و صاحب سنن است و سراسر کتاب «أحكام القرآن» جصاص، مشحون از روایاتی است که با سلسله سند از او نقل شده است. همچنین از ابوالقاسم عبدالله بن محمد مروزی، عبدالله بن عبدربه بغلانی، عبدالرحمان بن سیما، احمد بن خالد جزوری و ابوالحسن کرخی نیز حدیث شنیده است. وی از ابوعمر غلام ثعلب، لغت آموخته است[۶].
جصاص از طریق ابوبکر مکرم بن احمد از احمد بن عطیه کوفی از محمد بن سماعه از ابویوسف از حماد بن ابی‌سلیمان از ابراهیم نخعی از حضرت علی(ع) روایتی نقل کرده است[۷].
شاگردان
از میان شاگردان وی از ابوبکر خوارزمی (متوفی ۴۰۳ق)، ابوعبدالله جرجانی (متوفی ۳۹۸ق)، ابوالفرج احمد بن محمد بن عمر معروف به ابن مسلمه (متوفی ۴۱۵ق)، ابوجعفر نسفی (متوفی ۴۱۴ق)، ابوالحسین زعفرانی (متوفی ۳۹۳ق) و ابوالحسین محمد بن احمد بن طیب کماری، می‌توان یاد کرد[۸].
وفات
جصاص روز یک‌شنبه ۷ ذی‌حجه ۳۷۰ق، فوت کرد و شاگردش ابوبکر خوارزمی بر او نماز گزارد[۹].
جایگاه فقهی
در طبقه‌بندی فقیهان متأخر حنفی از عالمان حنفیه، جصاص را در طبقه چهارم با عنوان «مقلدان صاحب تخریج» جای داده‌اند. این گروه از فقیهان اصلا قادر به اجتهاد نیستند. این نظر مورد انتقاد برخی قرار گرفته است. جصاص به آراء فقهی و اصولی ابوالحسن کرخی اهتمام کامل داشته است. اگرچه جصاص گاه در کنار شیخ خود، نظری مخالف با دیگر مشایخ حنفی ابراز کرده است، در مواردی با نظر استاد خود نیز مخالف است[۱۰].
جایگاه کلامی
از نظر جهت‌گیری‌های کلامی، از تمایل جصاص به اعتزال سخن گفته شده است. با توجه به اینکه ابوالحسن کرخی از سران اعتزال محسوب شده است، احتمال صحت این گرایش می‌رود. افزون بر آن این گرایش در آثار جصاص در مباحثی چون «رؤیت»، به چشم می‌خورد. پذیرش حجت‌های عقلی و مردود دانستن عقیده قائلان به تشبیه و قول حشویه و اصحاب حدیث در موضوعاتی مانند سحر، امر به معروف و تقلید، می‌تواند مؤید این گرایش باشد[۱۱].
گفتنی است که جصاص، گاه دیدگاه‌های اصولی، کلامی و فقهی شیعه را مورد نقد قرار می‌دهد. آراء او به‌ویژه کتاب «أحكام القرآن»، مورد عنایت فقیهان امامی بغداد در سده ۵ق، بوده است[۱۲].
آثار
الف)- چاپی:
- اختصار اختلاف الفقها، اثر ابوجعفر طحاوی (این اثر با عنوان مختصر «اختلاف العلماء»، به کوشش عبدالله نذیر احمد در ۵ جلد در بیروت (۱۴۱۷ق) چاپ شده است)؛
- الفصول في الأصول (أصول الفقه) (این اثر را می‌توان نخستین اثر کامل و منسجم در اصول فقه حنفی شمرد که به دست ما رسیده است. تمامی فقیهان حنفی در دوره‌های بعد بر آن تکیه کرده‌اند. این کتاب به کوشش عجیل جاسم نمشی در ۴ مجلد در بیروت به طبع رسیده است)؛
- أحكام القرآن (چند بار از جمله به کوشش محمدعلی شاهین در ۱۴۱۵ق/۱۹۹۴م، در ۳ مجلد در بیروت چاپ شده است)؛
ب)- خطی:
- شرح الجامع الكبير محمد بن حسن شیبانی (ابن ندیم از نسخه اول و دوم کتاب یاد می‌کند)؛
- شرح مختصر الطحاوي (این کتاب درباره فروع فقه حنفی است و جصاص در «أحكام القرآن» خود بارها به آن ارجاع می‌دهد)[۱۳].
دیگر آثار وی اینهاست: كتاب المناسك، شرح أدب القاضي خصاف، جوابات المسائل، شرح الأسماء الحسنى و شرح مختصر الكرخي [۱۴].