تحفة العراقین

تحفة العراقين، اثر افضل‌الدین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، معروف به حکیم خاقانی، شاعر قرن ششم هجری، ابیاتی است در قالب مثنوی که شرح مسافرت شاعر می‌باشد.

تحفة العراقین
پدیدآوران	خاقانی، بدیل بن علی (نويسنده) ق‍ری‍ب‌، ی‍ح‍ی‍ی‌ (مصحح)
ناشر	[بی نا]
مکان نشر	[بی جا] - [بی جا]
سال نشر	13سده
چاپ	1
موضوع	شعر فارسی - قرن 6ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	PIR۴۸۷۶/خ۲ ۱۳۸۷
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برخی معتقدند که خاقانی این مثنوی را در ضمن مسافرتی که به مکه کرده، سروده و در بین راه گفته، ولی آنچه از بعض اشعار کتاب برمی‌آید، این است که ظاهرا باید وی بعد از سفر مکه و در شروان، به سرودن آن پرداخته باشد.

به‌طوری‌که خاقانی در دیباچه این مثنوی می‌گوید، مدتی قبل از آنکه این کتاب را تقدیم جمال‌الدین محمد موصلی کند، آن را منتشر ساخته و به عراق و خراسان فرستاده و دست‌به‌دست می‌گشته است.

خاقانی در این مثنوی، شرح مسافرت خویش را به عراق عجم و عراق عرب بیان کرده و بعضی از علما و بزرگان این نواحی را ستوده و به مدح آنان پرداخته و ضمنا آداب و رسوم و اخلاق مردم بعضی از این ممالک را بیان کرده و در اواخر کتاب، اطلاعاتی از زندگانی خود و پدر و مادر و عمو و پسرعم خود داده و به‌طوری‌که در اشعار ذیل بیان می‌کند، این مثنوی را در مدت چهل روز، به رشته نظم کشیده و آن را به نام جمال‌الدین محمد موصلی کرده است:

من این‌همه گوهر از سر کلک		راندم به چهل صبا در سلک
این عقد چو ختم شد به نامش		از وی گهر و ز من نظامش

نام این مثنوی را عموم تذکره‌نویسان و ارباب تواریخ، «تحفة العراقين» ضبط کرده‌اند، ولی خاقانی خود در آخر دیباچه نام این مثنوی را چنین بیان می‌کند: «و هذه تحفة الخواطر و زبدة الضمائر» و در ضمن اشعار این مثنوی نیز هیچ ‌جا کلمه «تحفة العراقين» دیده نمی‌شود و شاید به‌مناسبت اینکه آن را در شرح مسافرت خود به عراقین سروده، دیگران این نام را بر این کتاب، گذاشته باشند.

این مثنوی در بحر هزج مسدس اخرب مقبوض مقصور یا محذوف است و عده ابیات آن، به انضمام اشعاری که در نسخه‌های دیگر موجود بوده و در نسخه مورد تصحیح کتاب نبوده، بالغ بر 3158 بیت است. خاقانی اغلب مضامین و تعبیراتی را که در این کتاب آورده، در دیوان خود نیز آن‌ها را بیان کرده است.

منابع مقاله

مقدمه کتاب.