تاریخ سلاطین کرت

تاريخ سلاطين کرت
پدیدآوران	حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله (نویسنده) محدث، سید میرهاشم (مصحح)
ناشر	مرکز پژوهشی ميراث مکتوب
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1389ش
چاپ	1
شابک	‎978-964-8700-96-1
موضوع	ایران - تاريخ - آل کرت، 643 - 783ق. ایران - شاهان و فرمانروايان
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏DSR‎‏ ‎‏1039‎‏ ‎‏/‎‏ح‎‏2‎‏ت‎‏2
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تاریخ سلاطین کرت، تألیف حافظ ابرو (متوفی حدود 833ق) با تصحیح میرهاشم محدث، کتابی است در تاریخ سلاطین کرت در ایران که به زبان عربی و در قرن نهم هجری نوشته شده است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از مصحح و فلیکس تاور آغاز و مطالب دربردارنده قسمت تاریخ سلاطین کرت از کتاب «ذیل ظفرنامه شامی» نوشته حافظ ابرو می‌باشد.

مطالب در موضوعات متنوع و مختلفی عرضه شده که از جمله آن‌ها عبارتند از: نسب ملوک کرت؛ حکومت ملک شمس‌الدین؛ قتل ملک سیف‌الدین غرجستان؛ کشته شدن ملک نصیرالدین علی مسعود به دست ملک شمس‌الدین کرت؛ رفتن شمس‌الدین به قلعه بکر؛ کشته شدن امیرانشاه کرد و پسرش سالار؛ وفات پادشاه هلاکو خان و نشستن ابقا به پادشاهی و احوال ملک شمس‌الدین در آن زمان و...

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، ابتدا زندگی نامه مختصری از نویسنده ارائه و سپس تألیفات وی، معرفی شده است.

مقدمه دوم، مطالبی است درباره حوادث دوران امیر تیمور گورکان، نوشته فلیکس تاور که به قلم ع. روحبخشان، به فارسی ترجمه شده است.

حافظ ابرو دارای دو شاهکار می‌باشد: یکی تاریخ و دیگر جغرافیا. نخستین اثری که از وی پدید آمده و سبب بلندی مقام او گردیده، ظاهرا ذیل کتاب «ظفرنامه شامی» و تاریخ حکومت خود شاهرخ می‌باشد که بعدها آن را بر ذیلی که به «جامع التواریخ» نوشته، افزوده است. سپس به سال 816ق قسمتی از تاریخ را که شامل وقایع بعد از مرگ هلاکو از 663 تا 816ق است، پرداخته و بعدها همین قسمت را دنبال کرده و به تاریخ وقایع 823ق رسانیده و سپس جغرافیای خود را مرتب ساخته و به تدوین وقایع پس از مرگ غازان خان - یعنی از سال 703ق که خواجه رشیدالدین کتاب «جامع التواریخ» را بدانجا رسانیده بود - شروع کرده؛ به طوری که «جامع التواریخ» رشیدی را ذیلی باشد و این کتاب، شامل فصول ذیل است:

1. از سلطنت اولجایتو سلطان تا آخر حکومت آغچگی در عراق عجم و ابتدای پادشاهی امیر تیمور گورکان (703 تا 781ق).
2. تاریخ آل مظفر.
3. تاریخ سلاطین کرت.
4. پادشاهی طغاتیمور بن سودای کاون و پادشاهی امیر ولی بن شیخ علی هندو.
5. تاریخ سربداریه و عاقبت کار ایشان.
6. ذیل ظفرنامه نظام‌الدین شامی که از سال 806ق به بعد تدوین شده است.
7. تاریخ شاهرخ میرزا که به سال 819ق ختم گردید.

از آنچه گذشت مستفاد می‌گردد که به سال 820ق شاهرخ میرزا، حافظ ابرو را مأمور نوشتن تاریخ حوادث عالم کرده و او مأموریت خود را با اضافه کردن بخش‌های تاریخی به جغرافیای خود به سال 823ق انجام و تقدیم پادشاه کرده است.

اثر حاضر، مربوط به قسمت «تاریخ سلاطین کرت» از این کتاب می‌باشد و دلیل انتخاب این قسمت از کتاب برای چاپ و عرضه آن، قلت منابع جهت تحقیق در احوال این خاندان است. آل کرت یک طبقه از ملوک ایران شرقی‌اند که از نیمه اول قرن هفتم تا اواخر قرن هشتم هجری (از 643 تا 783ق)؛ یعنی حدود صد و چهل سال در آن حدود سلطنت داشته‌اند. در این مدت، هشت حاکم داشتند و پایتخت آنها همه وقت شهر هرات بوده و نویسنده معتقد است: «ملوک کرت اگرچه در بسطت عراض مملکت و وسعت رباع ملک و اصقاع ایالت، رشاد متقدمان نیافتند، اما در تمهید قواعد خیرات و تشیید معاقد مبرات و ترشیح نهال طاعات و ترفیه خاطر صلحا و علما و تفتیح ابواب حسنات و تعظیم مراسم اوامر و نواهی ربانی و تأکید معاقد و مبانی دین مسلمانی و رعایت جمهور طوایف رعایا و اشفاق درباره صنوف برایا به عوارف و عواطف و عطایا و نشر خیرات و صدقات و وظایف بر ارباب حاجات، قصب السبق از همگنان ربوده‌اند و در ممالک خراسان که وسط اقالیم جهان است - به تخصیص دارالامان هرات - مدارس و خوانق و مساجد و معابر و بقاع خیر از خاصه و اتباع ایشان شارح عام است».

حافظ ابرو در ذیل جامع التواریخ رشیدی، پیش از هر چیز، وقایعی که در زمان سلطنت آل جلایر در عراق و آذربایجان روی داده‌اند، گزارش می‌کند و همچنین به روایت تاریخ «آل مظفر» می‌پردازد. تاریخ کرتی‌ها که به متلاشی شدن این سلسله به دست تیمور اختصاص دارد، مربوط به پیش از آن زمان؛ یعنی تقریبا نیمه سده هفتم هجری است. حافظ ابرو به وقایع کم اهمیت تر آن عصر، چهار فصل خیلی کوتاه را اختصاص داده است. این فصل‌ها، به موضوعات زیر مربوط می‌شوند: «سلطنت ناپایدار و یک روزه شاهزاده طغاتیمور در مازندران و در قسمتی از خراسان»، «زندگانی دست پرورده و تحت الحمایه او به نام امیر ولی که پس از درگذشت طغاتیمور حکومت مازندران و مناطق پیرامون آن را در دست گرفت»، «حکومت سربداران در سبزوار» و «تاریخ امیر ارغونشاه پسر نوروز که نخستین حاکم طغاتیموری است که در سرزمین طوس حکومت کرد و جای خود را به پسرش محمد بیگ داد».

این چهار فصل کوتاه که قدیمی‌ترین منابعی هستند که برای شناخت وقایعی که در آن هنگام روی داده‌اند به دست ما رسیده‌اند، باب‌های یکم تا چهارم کتاب حاضر را تشکیل می‌دهند. در باب پنجم، آخرین فصل‌های تاریخ کرتی‌ها جای دارند که تقریبا یک چهارم تک نگاری‌های حافظ ابرو هستند. این فصل‌ها گزارش وقایعی هستند که از زمان روی کار آمدن معزالدین حسین تا اضمحلال سلسله تیمور؛ یعنی در سال‌های 732 تا 784ق/1331 تا 1383م روی داده‌اند.

درباره آل کرت اطلاعات ما‌اندک است و به این دلیل، اثر حاضر دارای اهمیت ویژه‌ای می‌باشد. مشابهت زیادی میان اثر حاضر با «تاریخ نامه هرات» وجود دارد. حتی فصل بندی هر دو کتاب تقریبا یکسان است. منتهی «تاریخ نامه هرات» خیلی مفصل است و اثر حاضر مختصرتر. در این باره می‌توان دو حدس زد: یکی اینکه هر دو این کتاب‌ها مأخذ واحدی داشته‌اند؛ مثلاً«تاریخ آل کرت» عبدالله فامی که حافظ ابرو در صفحه دوم همین کتاب از او اسم برده و سیفی هروی عین آن جمله را در «تاریخ نامه هرات» آورده، یا «کرت نامه» ربیعی فوشنجی که باز هم در هر دو کتاب به آن اشاره شده است. یا اینکه حافظ ابرو ماهرانه «تاریخ نامه هرات» را به اصطلاح امروزی‌ها «گزیده» و «گزینه» کرده است. اگر این حدس درست باشد، چه کسی بهتر از حافظ ابرو برای این کار؟ درحالی که به نظر بعید می‌آید؛ چون حافظ ابرو به حفظ امانت معروف بوده و خود در پایان این کتاب گفته: «آنچه از اخبار و آثار ملوک کرت که بعضی به رأی العین مشاهده افتاده و بعضی از تقریر ناقلان معتمد و راویان معتبر معلوم و مفهوم گشته، این است که شرح داده آمد؛ متوقع از خداوندان فضل و افضال آنکه اگر بر زیادت و نقصان واقف گردند به رد و الحاق آن شرف اصلاح ارزانی دارند».

«تاریخ نامه هرات» نثری مغلق و مصنوع و خسته کننده دارد؛ درحالی که اثر حاضر، از نثری دلنشین و گیرا برخوردار است. علاوه بر اینها، «تاریخ نامه هرات»، تاریخ آل کرت را تا وقایع سال 721ق دارد؛ درحالی که اثر حاضر، سرگذشت این خاندان را تا انقراض آنان؛ یعنی سال 785ق دارد.

از جمله ویژگی‌های اثر حاضر، اقدامات تحقیقی و تصحیحی مصحح می‌باشد که به ارزش و اعتبار کتاب، بیش از پیش افزوده است. وی متن «تاریخ سلاطین کرت» را کلمه به کلمه با «تاریخ نامه هرات» و پنج رساله تاریخی مقابله کرده و اختلافات را در پاورقی آورده است. کروشه‌های بی شماره، افزوده مصحح است. قسمتی از آل کرت را که فلیکس تاور، تصحیح و چاپ کرده، حدود یک پنجم متن اصلی است و از ذکر حکومت ملک حسین بن ملک غیاث‌الدین تا آخر کتاب است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدا و نمایه کسان، جای‌ها، طوایف، کتاب‌ها، اشعار فارسی و عربی مذکور در متن، به همراه فهرست منابع مورد استفاده مصحح، در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از کلمات و عبارات متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.