تاريخ آداب اللغة العربية
| تاريخ آداب اللغة العربية | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | زیدان، جرجی (نویسنده) |
| ناشر | دار مکتبة الحياة |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1992م. |
| چاپ | چاپ يکم |
| موضوع | ادبيات عربي - تاريخ و نقد
شعر عربي شاعران عرب - سرگذشت‌نامه نويسندگان عرب - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | /ز9ت2 / 2053 PJA |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
تاريخ آداب اللغة العربية، عنوان اثری است 4 جلدی (در دو مجلد) از جرجی زیدان، به زبان عربی با موضوع تاریخ، زبانشناسی و ادبیات عرب.
این کتاب 4 جلدی، دربردارنده تاریخ زبان عربی و علوم آن و علوم و آدابی است که با موضوعات مختلف در خود دارد. همچنین مشتمل است بر ترجمه علما، نویسندگان، شعرا و سایر اهل قریحه و ذوق و شرح کتب آنان و مکان‌های وجود این آثار یا چاپ‌شان از کهن‌ترین دوران تاریخ تاکنون.
این اثر یکی از مجموعه‌های ارزشمند ادبی به شمار می‌رود که عظمت تاریخ ادبیات زبان عربی را در مراحل مختلف آن آشکار ساخته است. جرجی زیدان اخبار و مطالب این اثر را در مسیر محیط‌های شرق‌شناسانه تحت تأثیر تاریخ ادبیات بروکلمان بررسی می‌کند. زیدان، دلایل و علل سیاسی و اجتماعی را که ادبیات عرب را در طول اعصار تحت تأثیر قرار داده است مورد مطالعه قرار می‌دهد. او همچنین فصل‌هایی در مورد حیات عقلانی و تأثیر آن بر واقعیت عربی را جداگانه بررسی می‌کند و به این نتیجه می‌رسد که ادبیات جدا از سایر شعوب و شئونات زندگی و اندیشه مردم نیست و در ضمن این امور زیست می‌کند؛ چراکه ادبیات همان تار و پودی است که ملامح ویژگی‌های ماهیت فرهنگی و فکری آنان را می‌سازد.
ساختار
کتاب 4 جلد دارد؛ در هر جلد مقدمه‌ای پیش از کتاب، ارائه شده و سپس به بیان محتوای مطالب اثر پرداخته شده است؛ جلد اول حاوی تاریخ آداب زبان عربی در عصر جاهلیت و صدر اسلام و عصر اموی است. جلد دوم به تاریخ آداب زبان عربی در عصر عباسی از قیام دولت عباسی در سال 132 هجری تا دخول سلاجقه به بغداد در سال 447 هجری پرداخته است. سومین جلد، از دخول سلاجقه به بغداد تا دخول فرانسویان به مصر در سال 1213 هجری/ 1798 میلادی، را در خود دارد و جلد چهارم، به بیان تاریخ آداب زبان عربی از سال 1216 هجری/ 1801 میلادی تا اوایل قرن بیستم میلادی می‌پردازد.
گزارش محتوا
هنگامی‌که مورخان، از بزرگان عرب که حاملان مشعل نهضت جدید هستند یاد می‌کنند، پیشاپیش این بزرگان محقق بزرگی را می‌یابند که بیشترین تأثیر را در بسط قواعد سلیم این نهضت دارد. این محقق مورخ و ادیب بزرگ، جرجی زیدان است. زیدان، عنایت بسیاری به تاریخ عربی و اسلامی داشت و اخبار تاریخ عربی و اسلامی را در مجموعه‌ای با عنوان «روایات تاریخ الاسلام» جمع کرد که به خاطر روش ممتاز و مطالب مفیدش، مورد استقبال خوانندگان عرب‌زبان قرار گرفت. وی در «تاریخ التمدن الاسلامی» علاوه بر ذکر اخبار تاریخ اسلام و عرب، به تحلیل و مناقشه و تعلیل این موارد نیز پرداخت. زیدان اولین شخصی بود که از میان عربها به تحلیل مباحث تاریخی بر مبنای روش جدید علمی، پرداخت. این اثر وی به زبان‌های مختلفی ترجمه شد. تحقیق و نگارش جرجی زیدان در حیطه تاریخ باقی نماند و در میان آثار ادبی عرب نیز دست به نگارش زد که حاصل آن، همین اثر 4 جلدی یعنی «تاریخ آداب اللغة العربیه» است.[۱]
نویسنده در مقدمه‌اش بر کتاب احتمال می‌دهد که خودش در این کتاب، اولین کسی باشد که به بیان تاریخ آداب زبان عربی می‌پردازد و اولین کسی باشد که این نام را برای این مباحث برمی‌گزیند. وی فصولی از این مباحث را پیش‌تر منتشر کرده که اولین آن‌ها در سال 1894 در ماه نهم سال دوم (عدد الهلال التاسع من السنة الثانیة) و آخرین‌شان در اواخر سال سوم منتشر شده بوده. آخرین مباحث این مطالب به تاریخ آداب زبان عرب در عصر انحطاط برمی‌گشته. سپس نویسنده وعده بازگشت به این موضوع را با نگارش کتابی مختص به این مباحث به خوانندگان داده بوده و پس از گذشت بیش از ده سال که وی در میان این مباحث و ملاحظات آن تدبر کرده و به تحقیق در این ارتباط پرداخته، این وعده را با نگارش کتاب حاضر، عملی کرده است.[۲]
هدف از نگارش
زیدان در مقدمه‌اش بر جلد اول کتاب، درباره هدف از نگارش این اثر چنین توضیح می‌دهد: منظور ما از تاریخ آداب زبان عربی؛ تاریخ آن چیزی (علوم و آداب) است که این زبان در خودش دارد و تغییراتی که در دوران‌های مختلف بر آن عارض شده است؛ به‌عبارت‌دیگر می‌توانیم بگوییم تاریخ آداب زبان عرب یعنی تاریخ ثمرات عقول ابنای عرب و نتایج قریحه‌های آنان.[۳] مهم‌ترین اهداف نویسنده در این میان، در موارد زیر خلاصه می‌شود:
- بیان منزلت عرب میان سایر اقوام مترقی، از لحاظ ترقی اجتماعی و عقلی.
- تاریخچه تغییرات ذهنی (عقول) و قلبی (قرائح) آن‌ها و تأثیر انقلاب‌های سیاسی بر اخلاق آن‌ها در کشورها و اعصار مختلف.
- تاریخچه هر یک از علوم آن‌ها بر حسب نقش‌های مختلف از شکل‌گیری و پیدایش تا رشد و بلوغ و انشعاب و انحلال آن بر حسب اعصار و دوره‌ها.
- بیان تراجم رجال علم و ادب آنجا با اشاره به مآخذی برای مراجعه کسانی که خواهان اطلاعات بیشتری درباره این اشخاص هستند.
- توضیح کتاب‌هایی که به زبان عربی آمده است از نظر موضوع و ترتیب و ترتب برخی از کتاب‌ها بر یکدیگر و همچنین توضیح ویژگی‌های آن‌ها به لحاظ نیاز خوانندگان به آن‌ها و نحوه بهره بردن از آن‌ها.
- اهتمام نویسنده در این کتاب‌ها بر مواردی بوده که باقی مانده‌اند و دستیابی به آن‌ها ممکن است؛ اگر این کتاب چاپ شده باشد محل و سال نشر آن را ذکر کرده و اگر نه، به کتابخانه‌هایی اشاره کرده که نسخه خطی این آثار در آن‌ها موجود است.
این کتاب، از نظر خودِ نویسنده شبیه دایرة‌المعارفی است مشتمل بر تاریخ قرایح مردمان عرب و عقولشان و تراجم علما و ادبا و شعرایشان و بزرگان معاصرشان، و وصف مؤلفات عربی در موضوعات مختلف.[۴]
تقسیم موضوع و ابواب کتاب
جرجی زیدان، در شیوه ارائه مطالب این کتاب مردد بوده که بر حسب علوم تقسیمش کند (به بیان مباحث در هر علمی از زمان پیدایشش تا زمان حال بپردازد) یا بر حسب دوره‌ها و عصور (بیان حال همه علوم در هر زمانی، به‌صورت جداگانه). وی شیوه دوم را برگزیده و مطالب کتاب را به تاریخ آداب زبان عربی قبل از اسلام، و تاریخش پس از اسلام تقسیم کرده و پس از اسلام به حسب انقلابات سیاسی آن را تقسیم کرده تا تأثیر انقلابات را در آن بیان نماید؛ وی در این بخش از صدر اسلام آغاز کرده و سپس به ترتیب عصرهای اموی، عباسی، مغولی، عثمانی، و زمان جدید، پرداخته است. او هر دوره از ادوار مذکور را به حسب اقتضایش به بخش‌هایی تقسیم کرده است و در کل، مطالب کتاب را در 4 جلد بیان کرده است که محتوای جلد هرکدام در زیر به‌صورت جداگانه می‌آید.[۵]
جلد اول
این جلد به مباحث مربوط به عصر جاهلی و صدر اسلام و عصر اموی می‌پردازد؛ یعنی از پیدایش تا سال 132 هجری. جرجی زیدان در آن با مقدماتی درباره معنی آداب زبان، ملت‌های پیشقراول در این مباحث، و مصادر آداب زبان به‌صورت اجمال، پرداخته است. او به‌عنوان‌مثال آداب زبان یونانی را ذکر کرده است و سپس به آداب عرب قبل از اسلام پرداخته است. وی این مباحث را به جاهلیت اولی و قدیمی و جاهلیت ثانی در دو قرن اخیر پیش از هجرت، تقسیم می‌کند و ضمن فصل‌هایی، تفاوت میان این دو جاهلیت و ارتقای عقول عرب و نقش زن در جاهلیت را توضیح می‌دهد.
وی در آداب، جاهلیت را به 4 مبحث تقسیم می‌کند:
- آداب عربی که در آن زبان و شعر و خطابه و امثال و نسب و مجالس ادب و اخبار و امثال آن، داخل می‌شود.
- علوم طبیعی که طب و بیطره و خیل (علوم دامپزشکی و دامداری) و مهاب الریاح زیرمجموعه آن است.
- علوم ریاضی که منظور از آن ستاره‌شناسی، اسطوره‌شناسی و زمان‌نگاری است.
- ماوراءالطبیعه که کهانت (فالگیری و رمالی) و قسم (عیافه) و قیافه و تعبیر خواب و سرزنش (زجر) و غیره ضمن آن قرار می‌گیرد.
نویسنده، بحث هر علمی را به‌صورت جداگانه مطرح کرده است. وی از لغت (زبان) شروع کرده است و تاریخ آن پیش از اسلام و الفاظی که از عجم داخل آن شده و حالت آن در هنگام پیدایش اسلام و فروع و ممیزات زبان عربی از دیگر زبان‌ها را بیان می‌نماید. سپس به بیان امثال و انواع آن و مواردی که دراین‌باره نگاشته شده، می‌پردازد. او سپس به شعر به‌عنوان مهم‌ترین این موارد منتقل می‌شود. وی در مباحث شعر به شعر تمثیلی نزد آنان می‌رسد و کیفیت ورود عرب به نظم و اصل وزن شعر نزد آنان و اسباب نهضت شعر در جاهلیت را بیان می‌نماید و مهم‌ترین این اسباب را استقلال عرب حجاز از یمن و جنگ‌های میان آنان برمی‌شمارد. زیدان، تعداد شاعران را با نظر به قبایل و اقالیمشان تأثیر اقلیم در قرایح آنان را بیان می‌نماید. سپس فصلی را به شعر جاهلی و احوال شاعران آن اختصاص می‌دهد و به حسب اهداف این شاعران آنان را به اصحاب معلقات، شاعران امیران، شاعران فرسان، شاعران حکیم، شاعران عاشق، صعالیک، یهود، زنان شاعره، هجائین، وصاف الخیل، موالی و سایر شعرا، تقسیم می‌نماید و مشخصات هر طبقه را در این میان مشخص کرده و مشهورترین شاعرانشان را بیان می‌دارد. پس‌ازاین مباحث طولانی درباره شعر، نویسنده به بحث از سایر علوم جاهلیت و صدر اسلام برمی‌گردد. او به ذکر تغییری که اسلام در نفوس عرب ایجاد کرد می‌پردازد و تأثیر آن در آدابشان بخصوص شعر و خطابه را نشان می‌دهد سپس فصلی را در شعر و پیامبر(ص) و فصل دیگری را درباره شعر و خلفای راشدین و علومی که در این دوران حادث شد به همراه تاریخ خط، بیان می‌نماید.
سپس نوبت دوران اموی و مشخصات آن است و جدایی میان قبایل و احزاب ساختگی که سیاست بنی‌امیه اقتضایش را داشت و تأثیر این امر در آداب عربها. در این بخش، نویسنده از علوم شرعی مانند قرائت و تفسیر و حدیث و فقه صحبت می‌کند، البته با ذکر مقدمه‌ای درباره بصره و کوفه. سپس به علوم زبانی و نحو و حرکات و حروف و سپس به تاریخ و جغرافی می‌پردازد. وی درباره آنچه از آداب جاهلیت به این دوران کشیده شده مانند زبان و شعر و خطابه نیز صحبت می‌کند و از اسباب رواج شعر و مشخصات آن در این دوران، می‌گوید. این عصر به 3 دوره تقسیم شده و شاعرانش به شاعران سیاست و غزل‌سرایان و شاعران خلفا و شراب و شاعران ادیب، تقسیم می‌شوند. سپس از بزرگان این دوران صحبت می‌شود و شاعران احزاب به گروه‌هایی تقسیم می‌شوند که از مهم‌ترین آن‌ها یاران بنی‌امیه، و یاران آل‌مهلب و یاران علویین و خوارج و دیگران هستند. تراجم شاعران از هر طبقه و مثال‌هایی از اشعار آنان به حسب اغراضشان و ذکر دیوان‌های شعری آنان و مآخذ اخبارشان نیز در این اثر آمده است. ختم مباحث این جلد از کتاب با فصل‌هایی درباره قرایح شاعران و شیاطین آنان و قرائت در آنان است. آخرین بحث این جلد درباره خطابه و خطباء و انشاء است که با این مبحث، مباحث عصر اموی پایان می‌پذیرد.[۶]
جلد دوم
منظور نویسنده در هنگام فراغت از جلد اول این بود که این جلد را مختص به تاریخ آداب زبان در عصر عباسی از ظهور دولت عباسی در سال 132 هجری تا سقوط بغداد در سال 656 قرار دهد. وی این عصر یا دولت را به 4 دوران تقسیم می‌کند که هرکدام دارای صفت مشترکی در سیاست و اجتماع و ادب هستند که وجه مشخصه آن است. نویسنده در این جلد، به بیان حکمت در این تقسیم می‌پردازد: عصر اول (سال 132-232 هجری) عصر طلایی اسلام از حیث سیاست و دولت است این عصر همان عصر هارون‌الرشید و مأمون و برامکه است که دولت اسلامی در آن به نهایت شکوهش رسید. در این دوران، اکثر علوم اسلامی پیدا شدند و اهم علوم دخیل، به اسلام وارد شدند. عصر دوم (233-334 هجری) حدفاصل میان دو عصر اول و سوم است که مردان دولت در آن بجای حمایت از مردان علم و ادب به خویش پرداختند. عصر سوم (334-447 هجری) دوران طلایی اسلام از حیث شکل‌گیری علم و ادب بخصوص زبان و علوم آن و تاریخ و جغرافیاست. در این دوران، برخی دولتها را شاهدیم که شاهان و امیران و وزیرانش به علم و یاری جستن از علما، اشتغال یافته‌اند. عصر چهارم (447-656 هجری) که دوران ظهور نتایج علوم و شکل‌گیری دایرة‌المعارف‌ها و فرهنگ‌لغت‌های تاریخی و جغرافیایی و غیره است.
جرجی زیدان یادآور می‌شود که با آغاز در نگارش مطالب این جلد، گفتار در این ارتباط توسعه‌یافته و ازاین‌رو سه عصر اول از موارد چهارگانه فوق را در این جلد ذکر کرده و سخن از عصر چهارم عباسی را به جلد سوم کتاب واگذار کرده است.[۷]
جلد سوم
این جلد حاوی مباحث بسیار و مهمی است. اکثر معاجم تاریخی و جغرافیایی و لغوی و تواریخ عامه و سایر کتب مرجع و... از نتایج عصر چهارم عباسی و دو عصر مغولی و عثمانی است. نویسنده، منابعی را که در ذکر کتاب‌های این جلد آورده، در مقدمه‌اش بر آن در صفحه 6 می‌آورد و سپس در مقدمه درباره نقد و نقد نگاری و ارزش نقد در مقابل ارزش نگارش اثری که مورد نقد واقع شده، می‌نویسد.[۸]
جلد چهارم
این جلد درباره نهضت ادبی اخیر، صحبت می‌کند و واضح است که این عصر، با عصور پیشینش در آداب زبان، تفاوت‌های بسیاری دارد؛ مانند اختلاف احوال سیاسی و اجتماعی و.... دولت عربی در اول ظهور اسلام و عصرهای پس‌ازآن در آغاز شکل‌گیری و عنفوان نشاطش بود ازاین‌رو آماده پذیرش علوم امت‌های معاصرش و آداب و تکلیف‌هایشان با اطوار آداب خاص خودش بود و رنگ مدنیت عربی اسلامی را به خود گرفت بلکه میان خود آن دوران‌ها اختلافات آشکاری وجود دارد. دولت اموی دولتی عربی و بدوی بود و پس‌ازآن دولت عباسی سر کار آمد که رنگ و لعاب فارسی داشت مگر در آداب زبان که همچنان عربی بود. آداب عربی معمولاً در دوران دولت عباسی شکل گرفت؛ اما در عهد نهضت اخیر و جدید، دولت عربی متأثر از جریان مدنی اروپا بود. این شکل از مدنیت کاملاً با مدنیت اسلامی آن به لحاظ شکل و روش، متفاوت است و همسایه آن به حساب می‌آید، هرچند از دایره خاص آن (با تبیینی که نویسنده در جلد چهارم کتاب ارائه می‌دهد)، خارج نیست.[۹]
نقدهای کتاب
در سال 1911م که جلد اول کتاب از چاپ خارج شد منتقدان صبر کردند تا جلد دوم به زیور چاپ آراسته شد پس‌ازآن، با نقد و تعلیق و مناقشه استقبال کردند، لکن جرجی زیدان برآشفته نشده با استدلال و برهان و ادب به پاسخ‌گویی پرداخت [۱۰].
بخشی از این نقدها را می‌توان با جستجوی نام کتاب در وبگاه نورمگز مشاهده کرد.
وضعیت کتاب
کتاب چهار جلد دارد که در دو مجلد بیان شده ازاین‌رو، شمارش صفحات جلد دوم ادامه شمارش صفحات جلد اول است و از صفحه 1 آغاز نمی‌شود، همچنین است جلد چهارم نسبت به جلد سوم؛ که صفحات جلد سوم از 1 آغاز می‌شود و صفحات جلد چهارم در ادامه شمارش صفحات جلد سوم است.
صفحاتی از کتاب حاوی تصویر است مثلاً صفحه 310 از جلد دوم، 360 از جلد سوم و 362 و 364 از جلد چهارم.
نویسنده پس از پایان کتاب، فهرس ابجدی اعلام و موضوعات را به آن افزوده که خود، معجمی است برای علم و علما و ادب و ادبا و شعر و شعرا و آثارشان و وصف نسخ خطی آنان.[۱۱]
فهرست جلدهای اول و دوم در انتهای جلد دوم (مجلد اول) و فهرست جلدهای سوم و چهارم در انتهای جلد چهارم (مجلد دوم) آمده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه‌ها و فهرست‌های مطالب کتاب.
- محمد عبدالغنی حسن، «تاریخ آداب اللغة العربیة لجرجی زیدان» تراث الانسانیة المجلد الرابع، العدد 10 (16 صفحه - از 809 تا 824).