تأويل الآيات المشكلة الموضحة و بيانها بالحجج و البرهان

تأويل الآيات المشكلة الموضحة و بيانها بالحجج و البرهان، اثر ابوالحسن علی بن محمد بن مهدی طبری (متوفی 380ق)، کتابی است درباره تأویل متشابهات در آیات و احادیث مشکل و مباحث مربوط به آن.

تاويل الآيات المشکلة الموضحة و بيانها بالحجج و البرهان
پدیدآوران	طبری، علی بن محمد (نويسنده) جاد، ناصر محمدی محمد (محقق)
ناشر	دار الآفاق العربية
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	1436ق - 2015م
چاپ	1
شابک	‎978-977-344-286-6
موضوع	قرآن‌ - متشا‌بها‌ت‌ و محکما‌ت‌
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	2ت2ط 85/1 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

بنا بر مقدمه کتاب، معلوم می‌شود طبری آن را به درخواست کسی نوشته که از عقاید گروهی که آنان را «الفرقة المنتسبة إلی الحديث» می‌خوانده، شکایت کرده است.

طبری در این کتاب، از مشایخ شناخته‌شده خود نقل روایت و یا مطلب و حکایت می‌کند و این خود برای اثبات اصالت کتاب به‌کار آمده و نشان‌دهنده اهمیت آن است؛ کسانی که از آنان در «نزهة الأبصار» هم روایت دارد؛ مانند ابن الانباری و نیز ابن درید و همچنین ابوعبدالله الازدی، ملقب به نفطویه. او یک جا هم از خود ابوالحسن اشعری شعری را نقل و روایت می‌کند.

از جمله ویژگی‌های مهم کتاب، آن است که طبری در آن، از عباد بن سلیمان، حسین النجار، فلاسفه، ابراهیم نظام، الجبایی، هشام بن عمرو الفوطی و یکی از نجاریه، یاد می‌کند و نقل‌هایی هم از ابوالقاسم بلخی دارد. در طول کتاب هم در مقام استشهاد از نقل اشعار شاعران عرب فروگذار نمی‌کند. یک جا هم عقیده غریبی را به معتزله نسبت می‌دهد و آن اینکه آنان رؤیت خدا را در خواب جایز می‌دانسته‌اند.

روش مؤلف، در دو بخش قابل بررسی است:

1. رویکرد او در تأویل آیات مشکل: طبری در تفسیر آیات مشکل، از روش پیشینیان اشعری خود پیروی نموده و اغلب به تأویل آیاتی پرداخته است که تأویل نکردن آنها امکان دارد، ولکن آنها در نزد متکلمین، گاه منجر به قول به تجسیم خداوند می‌شوند و این باعث وارد شدن نقص بر خداوند می‌گردد، لذا تأویل آنها بهتر است.
2. روش او در تنظیم و ارائه مطالب علمی کتاب: نویسنده در سراسر کتاب، روش دقیقی را برای ارائه مطالب، تعیین و از آن پیروی نموده که البته، گاهی از آن عدول کرده که این امر، در پاورقی‌ها توضیح داده شده است؛ این روش، مبتنی بر آوردن آیاتی است که به نظر او، مشکلند؛ وی پس از ذکر آن آیات، آنها را تفسیر کرده و تفسیر خود را با آنچه در گفتار عرب در شعر و امثال و سخنان آنان آمده، تأیید نموده است. وی به ادبیات، بسیار استناد نموده و در این راه، گاهی دچار افراط نیز شده است. مطالب علمی کتاب از نظر قلت و کثرت، متنوعند؛ گاهی تأیل یک آیه یا یک خبر، چند ورق از اوراق کتاب را به خود اختصاص داده و گاهی آیات و احادیثی ذکر شده و تأیل آنها در چند سطر گنجانده شده است.

کتاب با مقدمه مفصلی از محقق آغاز شده که در آن، ضمن شرح حال مؤلف و تعریف کتاب، به تعریف مشکل و متشابه در قرآن، پرداخته است. طبری نیز مباحث خود را با مقدمه کوتاهی آغاز نموده و مطالب را در ابواب مختلف و متعددی که هریک از آنها، به تأویل آیه‌ای اختصاص یافته، عرضه نموده است.

طبری در مقدمه خود، در مقام پاسخ به شکواییه مخاطبش برآمده و بعد از آن، بحث اثبات صانع را مطرح نموده و بعد ابوابی را در تفسیر و تأویل آیات قرآن که مستلزم قول به تشبیه است، مطرح کرده و به بحث درباره آن بر اساس دیدگاه اشعری پرداخته است. بعد از ابواب مربوط به آیات قرآن، طبری ابواب اصلی کتاب در تأویل احادیث را آغاز نموده است. او در اینجا می‌گوید که بنا ندارد به تأویل و بحث درباره احادیثی که اسنادشان واهی و مجعول است بپردازد.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق.
2. انصاری، حسن، «ارمغانی از طبرستان (2): کتابی دیگر از ابن مهدی طبری»، برگرفته از سایت: «بررسی‌های تاریخی: مقالات و نوشته‌های حسن انصاری در حوزه تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام»، انتشار در 8 دی 1396، برگرفته در 26 دی 1403