بهجة النفوس و الأسرار في تاريخ دار هجرة النبي المختار
| بهجة النفوس و الأسرار في تاريخ دار هجرة النبي المختار | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مرجانی، عبدالله بن عبدالملک (نویسنده) فضل، محمد عبدالوهاب (محقق) |
| ناشر | دار الغرب الإسلامي |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 2002 م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | اسلام - تاریخ
محمد(ص)، پیامبر اسلام، 53 قبل از هجرت - 11ق. مدینه - تاریخ |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | DS 248 /م4م4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
بهجة النفوس و الاسرار في تاريخ دار هجرة النبى المختار، تأليف عبدالله بن عبدالملك المرجانى (متوفى بعد از 770ق) با موضوع شناخت شهر مدينه به عربى نگارش يافته است. اين اثر با مطالعه و تحقيق محمد عبدالوهاب فضل، استاد دانشگاه الازهر مصر منتشر شده است.
ساختار
كتاب به روش ترتيب موضوعى، از يك مقدمه و 10 باب متناسب با موضوع تنظيم شده و در ذيل هر باب نيز فصولى كه ارتباط تنگاتنگى با عنوان باب داشته‌اند، ذكر شده است. نویسنده بر يكنواختى فصول به لحاظ طول و تفصيل تأكيدى نداشته و موضوع فصول را ملاك اين موضوع قرار داده است. در نقل اخبار به شيوه حذف اسانيد كه اصطلاحاً به آن تجريد مى‌گويند، عمل كرده است.
گزارش محتوا
كتاب با قصيدهاى در فضايل مدينه منوره آغاز شده و قصيده ديگرى نيز در فضل تربت آن بر ساير اماكن آورده شده است. مباحث فقهى نيز محدود به چند مورد در رابطه با حرمت مدينه شريفه و حدود حرم و حكم صيد در آن و... مى‌شود.
مرجانى در ذكر مصادر رعايت امانت را كرده و به سه گونه مصادر را گزارش كرده است:
- تصريح به اسم كتاب و مؤلف
- تصريح به نام كتاب
- تصريح به نام مؤلف.
عادت مورخين آن است كه مقيد به عناوين كه آورده نبوده و از موضوعات اصلى به موضوعات جانبى خروج مى‌كنند؛ اما نویسنده به عناوينى كه آورده ملتزم بوده و جز در مواردى كه عناوين فرعى را از جهتى مناسب با موضوع دانسته، از موضوع اصلى خارج نشده است و در اين موارد نيز با عباراتى؛ مانند "رجعنا الى القصه" و "رجعنا الى الموضوع" به موضوع اصلى باز مى‌گردد.
آگاهى‌هاى مؤلف در زمينه مسائل فوق، آگاهى‌هاى كتابى است. وى در هر زمينه از اقوال و آرايى كه در ساير آثار (قريب به200 اثر) بهره برده است. وى در فاصله قبا تا مدينه سه - چهار قول مختلف نقل مى‌كند؛ در حالى كه مى‌توانست اين راه را اندازه بگيرد و از نقل اين اقوال بپرهيزد. بيشترين تكيه وى در اين نقل‌ها كتاب "التعريف بما آنست الهجرة من معالم دارالهجرة" از محمّد بن احمد خزرجى مطرى (م741)، و كتاب ابن النجار؛ يعنى "اخبار مدينة الرسول" است. در اين كتاب بحث‌هایى نيز از آثار ديگرى نقل شده كه محتمل مى‌نمايد، برخى از آنها مفقود شده باشد.
کیفیت زيارت قبر پيامبر(ص) نيز به تفصيل آمده، البته مطابق عقايد اهل سنت و قبل از نفوذ افكار وهابى. وى در آخرين باب كتاب نيز به تفصيل درباره مدفونين بقيع سخن گفته، اما متأسفانه اخبار تازهاى در اين باره جداى از آنچه دانسته است، به دست نداده است.
محقق كتاب در مقدمه‌اى كه بر كتاب نوشته است، بر اين نكته تأكيد كرده كه كمتر امتى به اندازه امت اسلامى به تاريخ توجه نموده است. وى سپس اولين كتاب جامع در سيره رسول اكرم(ص) را "المبتدأ و المبعث و المغازى" مشهور به سيره محمد بن اسحاق مى‌داند. پس از آن عبدالملك بن هشام كتاب مذكور را تهذيب نمود و آن را "السيرة النبوية" ناميد كه به سيره ابن هشام معروف شد. در پى آن علما به شرح و اختصار و يا به نظم در آوردن آن اقدام كرده و همواره نگارش سيره رسول اكرم(ص) حرفه بسيارى از متفكرين اسلامى قرار گرفت. از قرن دوم هجرى " تاريخ شهرهاى اسلامى و محدوده آن" به عنوان شاخه جديدى از تاريخ اسلام رواج يافت. در پايان قرن دوم هجرى، "تاريخ المدينة" توسط محمد بن الحسن بن زبالة تأليف گرديد. اين كتاب مفقود شده و مورخين پس از او گزارش كرده‌اند. اولين كتابى كه در اين زمينه به دست ما رسيده است، " أخبار مكة "، نوشته وليد أزرقى از نويسندگان قرن سوم است. پس از آن فن تاريخ مدن مورد توجه ويژه مورخين قرار گرفت و آثار فراوانى تدوين گرديد.
در ادامه به كتب منبع در اين مورد اشاره كرده و مى‌افزايد: از مهم‌ترين كتب درباره تاريخ مدينه منوره در قرن دوم هجرى بعد از "التعريف بما أنست دار الهجرة" مطرى، كتاب "بهجة النفوس و الاسرار في تاريخ دار هجرة النبى المختار" است. مرجانى تلاش كرده است كه در رابطه با مسائلى كه در كتابش آورده، استسقاء كاملى انجام داده و از بيشترين مصادر استفاده كند و لذا اهميت كتاب به گردآورى اخبار پراكنده متعلق به مدينه منوره تا عصر مؤلف باز مى‌گردد. برخى از مصادرى و نصوصى كه نقل كرده و بر آنها اعتماد كرده از كتب خطى است كه مفقود شده و تا كنون به دست محققین نرسيده است.
خلاصه مطالب كتاب به ترتيب ابواب آن به اين شرح است:
- شناخت كلى شهر مدينه و حدود جغرافيايى آن و تاريخچه‌اش پيش از اسلام و اولين ساكنين آن و همچنين اسامى اين شهر و معانى آنها.
- فتح مدينه و هجرت پيامبر(ص) و اصحاب به اين شهر. در اين باب تعداد خدام حضرت 11 نفر و دوستان حضرت 13 نفر ذكر شده است.
- اثبات حرمت مدينه و رواياتى كه در فضيلت اين شهر وارد شده است. تحديد حدود حرم مدينه و حكم صيد در آن از ديگر مطالب اين باب است.
- واديه‌هاى مدينه و فضيلت كوه احد و شهداى اين كوه.
- كوچانيدن بنى‌نضير، حفر خندق، جنگ با بنى‌قريظه.
- ابعاد مختلف و و يژگى‌هاى مسجد نبوى در 27 فصل.
- مساجدى كه رسول خدا در آنها نماز گزارده است.
- اولين خلق و شرف نسب و طهارت مولد و وفات نبى اكرم(ص).
- احكام زيارت و نماز فضيلت و کیفیت آن و توسل به واسطه ايشان به خداوند و معجزاتى واقع شده در حرم آن بزرگوار.
- ذكر بقيع معظم و فضل آن و کیفیت زيارت و تشويق بر زيارت قبور مطلقا و ذكر اهلبيت و صحابى كه در آنجا مدفون هستند.
وضعیت کتاب
محقق كتاب دو نسخه خطى كتاب را با يكديگر مطابقت داده و موارد اختلاف آنها را در پاورقى متذكر شده است. همچنين آدرس اخبار را با تلاشى در خور تقدير از منابع مختلف استخراج كرده و الفاظ و عباراتى كه نياز به توضيح داشته است را نيز شرح كرده است. فهارس كتاب نيز عبارت است از:
1-آيات 2- احاديث نبوى 3- اعلام به تفكيك رجال و نساء 4- امم، قبائل، جماعات و فرق 5- شهرها و مكان‌ها 6- ايام و فتوح و مغازى 7- امثال 8- اشعار 9- كتب وارده در متن كتاب محقق 10- مصادر و مراجع 11- محتويات كتاب.
منابع مقاله
- مقدمه و متن كتاب.
- مقاله معرفى‌هاى اجمالى، جمعى از نويسندگان، آينه پژوهش، فروردين و ارديبهشت 1377، شماره 49، صفحه 68.