برهان قاطع

برهان قاطع
پدیدآوران	برهان‌، محمدحسین‌ بن‌ خلف (نویسنده) معين، محمد (مصحح) دهخدا، علی‌اکبر (مقدمه نویس) پورداود، ابراهیم (مقدمه نویس) حکمت، علی‌اصغر (مقدمه نویس) نفيسي، سعيد (مقدمه نویس)
ناشر	مؤسسه انتشارات امير کبير کتابفروشي ابن سينا
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1376-1342ش.
چاپ	جلد يکم تا چهارم چاپ دوم جلد پنجم چاپ پنجم
موضوع	فارسی - واژه نامه‌ها
تعداد جلد	5
کد کنگره	‏

برای دیگر کاربردها، فرهنگ (ابهام زدایی) را ببینید.

برهان قاطعنوشته محمد حسین بن خلف تبریزی(.....) متخلص به برهان از مؤلفان و شاعران سده يازدهم هجرى از اهالی تبریز و ساكن هندوستان است این اثر در موضوع ادبیات(لغت) تدوین شده و با تصحیح، توضیح و اهتمام دکتر محمد معین و مقدمه‌هایی از علی اکبر دهخدا، ابراهیم پورداوود، علی اصغر حکمت و سعید نفیسی منتشر شده است.

این کتاب به نام سلطان عبدالله قطب شاه(1035- 1083 ه) حاکم شیعی مذهب حیدر آباد دکن و از قطب شاهيان گلكنده نوشته شده و کتابت آن در سال یکهزار و شصت و دو هجری قمری آن را به اتمام رسیده است.

نویسنده كتاب برهان قاطع را با استفاده از فرهنگ جهانگيرى، فرهنگ سرورى، سرمه سليمانى و صحاح الادويه حسين انصارى با حذف شواهد و مكررات و افزايش پاره‏‌ای واژه‏‌ها و استعاره‌‏ها و تركيب‌هاى لغوى فراهم آورده و كار اصلى او در تأليف همين تهذيب و تنظيم و فراهم آوردن همه واژه‏‌هاى آن كتاب‌هاى اصلى در يك كتاب است. او حتى مقدمه كتاب خود را كه در بيان بعضى از قاعده‌هاى دستور فارسى است از كتاب فرهنگ جهانگيرى به صورت تلخیص اقتباس نموده است.

از آنجایی که نویسنده به نوشته‌های فرهنگی قبل از خود عنایت داشته و سعی نموده تا اثری حاوی تمام آن‌ها گردآوری نماید کتاب وی از جهت کمیت و عدد الفاظ بر تمام مؤلفات پیشین سبقت گرفته است. وی در ضمن بیست و نه گفتار بالغ بر بیست هزار و دویست و یازده کلمه را ذکر کرده است.

برهان قاطع در بيست و نه «گفتار» و هر گفتارى در چند «بيان» است و مقدّمه آن در نه «فائده» تنظيم شده كه در آن‌ها بزبان درى و پهلوى و فارسى، و حرف‌هاى تهجّى، و دال و ذال فارسى، و تبديل حرف‌هاى فارسى به‌يكديگر، و ضميرها، و برخى فرنهادهاى دستورى و انشائى ديگر پرداخته و در اين راه قسمت‌هایی از مقدمه فرهنگ جهانگيرى را كه در دوازده آيين تنظيم شده مورد استفاده قرار داده است‏.

نویسنده لغات، زبانها و لهجه‌های مختلف ایرانی و غیر ایرانی از جمله عربی با لهجه‌های مختلف آن، حبشی، نبطی، عبری، سریانی، ترکی، هندی، یونانی، رومی، ارمنی و زند وپازند را آورده است.

کتاب برهان قاطع در میان کتب فرهنگ، دارای مزایا و ویژگی‌هایی است ضمن اینکه مورد اعتراض و نقد نیز واقع شده است.

از ویژگی‌های مهم این اثر حجم کتاب و تعداد زیاد واژگان است. این امر موجب اقبال مردم ایرانیان و هندیان به آن شده و رواج کتاب را درپی داشته است ضمن اینکه کتاب‌های دیگر با این موضوع را تحت الشعاع قرار داده است. با این وجود این کتاب محل مناقشه، جدال و اثبات و ابطال برخی از نویسندگان بوده است. برخی علی رغم جامع دانستن این فرهنگ آن را نیازمند تصحیح و تنقیح دانسته‌اند. گفته شده است نویسنده برهان قاطع پایبند درستی و نادرستی لغت نبوده و هرچه پیدا کرده در فرهنگش جای داده است و به‌اندازه‌ای قوه نداشته تا لغات ترکی و عربی و هندی از هم امتیاز دهد و لغات ریشه و بندار فارسی را از لغات ساختگی بازشناسد. وی برخی از لغات را از کتابی تحت عنوان دساتیر یا کهین‌نامه که مورد تردید و نقد است آورده و به جز در ذیل یک عبارت هیچ گونه اشاره‌ای به آن نکرده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن.
2. مشار، خان بابا. مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى‏. تهران‏. بی نا. چاپ اول. بی‌تا.
3. صفا، ذبیح الله، تاريخ ادبيات در ايران. تهران. فردوس. 1378ش. چاپ هشتم.