بررسی گزیده‌ای از میان‌فزودهای شاهنامه
| بررسی گزیده‌ای از میان‌فزودهای شاهنامه | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ایمانی، علی (نویسنده)
خسروی، خدیجه (نویسنده) خالقی مطلق، جلال (یادداشت‌نویس) |
| ناشر | سخن |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1399 |
| شابک | 1ـ018ـ260ـ622ـ978 |
| موضوع | فردوسی، ابوالقا‌سم، ۳۲۹؟-۴۱۶ق. شاهنامه - نقد و تفسیر,شعر فارسی - قرن ۴ق. - تا‌ریخ و نقد,فارسی - قرن ۴ق.- جمله‌ها‌ی معترضه |
| کد کنگره | PIR ۴۴۹۵/الف۹ب۴ ۱۳۹۹ |
بررسی گزیده‌ای از میان‌فزودهای شاهنامۀ فردوسی تألیف علی ایمانی، خدیجه (خاطره) خسروی با یادداشتی از دکتر جلال خالقی مطلق؛ مقایسۀ شاهنامۀ فردوسی و سایر منظومه‌های حماسی و غیرحماسی نشان می‌دهد که بهره‌گیری از میان‌فزود به گونه‌ای کاملاً بدیهی و چشمگیر در شاهنامه بیشتر از سایر منظومه‌هاست و به نظر می‌رسد موجب آن دو عامل است: وزن شاهنامه و افکار بلند شاعر توس.
ساختار
کتاب در دو بخش تدوین شده است. در بخش اول: زیر یک مصراعی‌ها ویک‌مصراعی‌ها (میان‌فزودهای لفظی ـ درون‌موضوعی) و در بخش دوم: یک‌بیتی‌ها و بیش از یک‌بیتی‌ها (میان‌فزودهای معنوی ـ برون‌موضوعی) بررسی گردیده است.
گزارش کتاب
«میان‌فزود» اصطلاحی است نوپدید و پارسی که برساختۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیست، بلکه این ترکیب بایسته را نخستین بار جلال خالقی مطلق به عنوان معادل «جملۀ معترضه» با مسامحه و تساهل بسیار در یادداشت‌های شاهنامۀ پیرایش خود به کار برده است؛ ذکر تساهل و تسامح کامل بدان جهت است که بین این دو عنوان (جملۀ معترضه و میان‌فزود) از هر طرف که نگریسته شود، نابرابرای است و اثبات این دعوی یعنی نارسایی معنوی «جملۀ معترضه» و بایستگی همه‌سویۀ «میان‌فزود» از یک‌سو و برازندگی و فراگیربودن این نام‌گذاری (میان‌فزود).
مقایسۀ شاهنامۀ فردوسی و سایر منظومه‌های حماسی و غیرحماسی نشان می‌دهد که بهره‌گیری از میان‌فزود به گونه‌ای کاملاً بدیهی و چشمگیر در شاهنامه بیشتر از سایر منظومه‌هاست و به نظر می‌رسد موجب آن دو عامل است: وزن شاهنامه و افکار بلند شاعر توس.
در پیرایش متن شاهنامه، نقش نشانه‌های جمله بسیار بیش از متون دیگر اهمیت دارد؛ زیرا در این کتاب جمله کمتر از آثار منظوم دیگر در پایان بیت به اتمام می‌رسد یا برای مثال گاه تا سه بار نقل در نقل قول انجام می‌گیرد یا جملات «میان‌فزود» بسیار بیشتر از آثار منظوم دیگر است که دریافت اینها بدون به‌کاربردن نشانه همیشه آسان نیست و دست‌کم به منزلۀ در تاریکی گذاشتن خواننده از متن و دریافت پیشرایشگر از آن است. در این کتاب برای نخستین بار کارکرد یکی از این نشانه‌ها، یعنی دو خط تیره که مشخص‌کنندۀ جملات «میان‌فزود» است، بررسی شده است.
«میان‌فزود» در شاهنامه با ساخت‌های مختلف به کار رفته است. بدین توضیح که گاه «میان‌فزود» تنها یک کلمه و گاه یک عبارت و گاه یک جمله در قالب یک مصراع و گاهی نیز چند جمله در هیئت چند بیت.
الف) یک کلمه: در این قسم از میان‌فزودهای شاهنامه حداقل از یک اسم استفاده شده و در آن فعلی به کار نرفته است و این نوع کلمات در شاهنامه همواره به عنوان میان‌فزود کاربرد داشته است؛ برای مثال «داستان را» که همواره در جایگاه قید مختص ایفای نقش کرده است.
ب) یک عبارت: گاه میان‌فزود در قالب یک عبارت قرار گرفته است؛ همچون عبارت «بیرون ز جنگ» در بیت زیر:
| که کار جهاندار ـ بیرون ز جنگ ـ | خرد باید و دانش و نام و ننگ |
پ) یک جمله: تقریباً در شاهنامه بیشتر میان‌فزودها به صورت یک جمله آمده که در بسیاری از آنها وجه فعل اخباری است. از این وجه فعل بیشتر برای آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی استفاده می‌شود و فردوسی نیز با بهره‌گیری از جملۀ میان‌فزود، با این ساختار در تلاش است تا به مخاطب خویش پیامی را ابلاغ کند.
ت) بسیاری از میان‌فزودهای شاهنامه از دو جمله تشکیل شده است که گاهی این دو جمله به صورت پایه و پیرو و گاهی نیز دو جملۀ مستقل است.
ث) بیش از دو جمله: این نوع از میان‌فزودها از سه جمله یا بیشتر تشکیل و گاهی به هفت‌هشت بیت هم گسترش یافته است و درون‌مایۀ بیشتر آنها خردگرایی است.
این کتاب به دو بخش تقسیم شده تا هم بررسی‌های لفظی روشن‌تر، دقیق‌تر و سریع‌تر انجام پذیرد و هم دسترسی به معانی و مفاهیم اصلی که در میان‌فزودهاست، روشن‌تر و با سهولت بیشتر صورت گیرد. با این توضیح که از میان‌فزودهای زیر یک مصراع در بخش اول غالباً به عنوان توضیح مکمل، قید مختص، تمیز و گاهی نیز بدل و عطف بیان استفاده شده است؛ اما میان‌فزودهای یک‌مصراعی در همین بخش غالباً دارای مفاهیم و معانی ویژه و پیام‌های آموزنده است که همچون میان‌فزودهای بخش دوم اندیشۀ والای شاعر را به خواننده منتقل می‌کند و از افزوده‌های به عمد شاعر بر متن داستان است که پرداختن به آن موضوع اصلی این کتاب است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات