بررسی علمی - ‌تطبیقی رسم المصحف و ضبط المصحف

‏بررسی علمی - ‌تطبیقی رسم المصحف و ضبط المصحف
پدیدآوران	پورفرزیب مولایی، ابراهیم (نويسنده) دولتي، کريم (محقق)
ناشر	مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران
مکان نشر	ايران
سال نشر	مجلد1: 1387ش,
شابک	‎978-600-90510-2-1
موضوع	قرآن - اشکال و اعجام قرآن - اعراب - مطالعات تطبيقي قرآن - رسم الخط و کتابت
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏7‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏4
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، رسم المصحف (ابهام‌زدایی) را ببینید.

بررسی علمی - ‌تطبیقی رسم المصحف و ضبط المصحف، اثر ابراهیم پورفرزیب (مولایی) و دیگران، پژوهشی است پیرامون شیوه نگارش و علامت‌گذاری قرآن کریم.

ساختار

کتاب با پیشگفتار معاونت تحقیقات مرکز طرح و نشر قرآن آغاز و مطالب در دو بخش، تنظیم شده است. هر بخش شامل یک مقدمه و چندین فصل است.

اثر حاضر، خلاصه تحقیقات مربوط به موضوع شیوه نگارش و علامت‌گذاری قرآن کریم می‌باشد که با همکاری گروهی از کارشناسان مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر انجام شده و نتایج آن در مصاحف اعمال شده است.

گزارش محتوا

در پیشگفتار، به موضوعات مورد بحث در کتاب، اشاره گردیده است.

بخش نخست، در یک مقدمه و شش فصل، به رسم المصحف و شیوه نگارش قرآن کریم اختصاص یافته است. قرائت قرآن کریم، از موضوعات مهم و مورد تأکید در آیات و روایات است و انس با این کتاب آسمانی در سایه قرائت آیات و درک نورانیت آن امکان‌پذیر است و یکی از راه‌هایی که عموم مسلمانان، مخصوصاً غیر عرب‌ها را به تلاوت قرآن نزدیک می‌کند، سهولت متن مصحف است؛ به‌گونه‌ای که عامه مردم در هنگام قرائت قرآن، با کم‌ترین مشکل مواجه شوند. ازآنجاکه مصاحف موجود در کشور، شیوه‌های مختلفی را در نگارش قرآن به‌کار گرفته‌اند و این شیوه‌ها اولا با نگارش مقبول در جهان اسلام متفاوت و ثانیا در همه موارد با املای متداول عربی نیز مطابق نمی‌باشد و این امر، مشکلاتی را برای عموم مردم، خصوصا نوآموزان پدید آورده است، ضرورت پرداختن به این موضوع، بیش از پیش آشکار است. به همین دلیل، مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، با هدف تسهیل در قرائت و آموزش قرآن کریم، با تحقیقات و بررسی‌های میدانی شامل بررسی بیش از بیست مصحف خطی و چاپی معتبر و کتابخانه‌ای شامل بررسی عمده کتب تألیف‌شده موجود در زمینه نگارش کلمات قرآن کریم، طرح جدیدی از رسم ‌المصحف را بر اساس منابع معتبر و قابل پذیرش علم رسم، عرضه کرده است.

نتایج این تحقیقات، به اطلاع تعداد زیادی از کارشناسان داخلی و خارجی و مؤسسات تحقیقاتی رسیده و در این کتاب، خلاصه‌ای از تحقیقات گرد آمده است. در این بخش، ضمن بیان سابقه کتابت قرآن در صدر اسلام و همچنین معنای رسم المصحف و پیشینه به‌کارگیری آن، قواعد این علم به‌طور خلاصه بیان شده و در پایان، نتایج حاصل از این تحقیقات، ذکر شده است.

در فصل اول، به بررسی کتابت قرآن در عهد پیامبر(ص) پرداخته شده است. به باور نویسندگان، کتابت قرآن کریم، یکی از مطالب بسیار مهم در تاریخ و علوم قرآن است و در زمان پیامبر(ص) و پس از نزول آیات الهی، آن حضرت به کتابت آیات نازل‌شده، امر می‌کردند که سبب حفظ قرآن از کاستی و زیادی شده است. در این فصل، به بیان این نکته پرداخته شده است که نگهداری از قرآن، به‌مثابه آخرین متن الهی، از دو طریق صورت می‌گرفت: یکی به طریق شفاهی (از راه حفظ کردن) و دیگری به طریق نوشتاری (از راه کتابت و نوشتن آن). این دو طریق، همواره مانند دو بازو، یکدیگر را کمک می‌کردند؛ گاهی حافظه به مدد نوشتن می‌آمد و گاه به‌عکس. البته طریق شفاهی رواج بیشتری داشت و خط در واقع یاور حافظه شمرده می‌شد. بااینکه اعراب آن روزگار از حافظه خوبی برخوردار بودند، توجه ویژه پیامبر(ص) به امر کتابت قرآن کاملا مشخص است و همین توجه، سبب گردیده که در مدت زمانی کوتاه، نسخه‌های متعددی از قرآن کریم نگارش شود. به اعتقاد نویسنده، سوگند خوردن خدا به قلم و آنچه مردم نگارش می‌کنند، در قرآن کریم نیز اهمیت این موضوع را از زاویه‌ای دیگر بیان می‌کند.

در فصل دوم، به تعریف معنای رسم و رسم المصحف، پرداخته شده است. در این فصل ابتدا معنای لغوی رسم، در منابع و کتب لغت، مورد بررسی قرار گرفته و سپس به تقسیم رسم در اصطلاح علوم قرآنی، به دو نوع زیر، اشاره شده است:

الف)- رسم قیاسی که امروزه به آن «رسم الإملاء» گفته می‌شود. در املا، تقریبا تمام کلمات، همان ‌گونه که تلفظ می‌گردند، نگارش می‌شوند.

ب)- رسم توقیفی (اصطلاحی) که «شیوه نگارش ویژه برخی از کلمات قرآن» است. منظور از نگارش ویژه، نگارش خاصی است که با رسم قیاسی، متفاوت است؛ مثلا طبق قواعد رسم توقیفی، کلمه «شيء» فقط در یک موضع از قرآن کریم، به‌صورت «شايء» نوشته می‌شود.

در فصل سوم، به پیشینه به‌کارگیری قواعد علم رسم در کتابت قرآن، اشاره شده است. امروزه مصاحف با مراعات تمام یا بخشی از قواعد «علم رسم» نوشته می‌شوند. در این فصل، این سؤال مطرح شده است که از بدو نزول و کتابت قرآن کریم تا امروز، مسلمانان تا چه میزان به این علم و قواعد آن پایبند بوده‌اند و نگارش قرآن توسط آنها تا چه اندازه بر اساس این قواعد صورت گرفته است. برای بررسی این امر، تاریخ شیوه نگارش مصحف در چند دوره زیر، بررسی شده است:

1. زمان رسول اکرم(ص)؛
2. زمان سه خلیفه اول (تا سال 25 هجری)؛
3. زمان توحید مصاحف (سال‌های 25 تا 30 هجری)؛
4. از سال 30 هجری تا اوایل سده پنجم (زمان تألیف کتاب المقنع)؛
5. از اوایل سده پنجم (زمان تألیف کتاب المقنع) تا اوایل قرن چهاردهم؛
6. از اوایل قرن چهاردهم هجری تا زمان حاضر.

در فصل چهارم، نظر علمای مذاهب اسلامی و مراکز قرآنی درباره رسم المصحف، بررسی شده است. نویسنده پیش از آنکه به نظر علمای شیعه در این زمینه بپردازد، به این نکته مهم اشاره نموده که به اعتقاد شیعه، کتابت قرآن توسط امامان معصوم(ع) و در رأس ایشان، حضرت علی(ع) انجام شده و چنانچه نسخه‌های مکتوب ایشان در اختیار ما بود، از هر دلیل و مدرک دیگری در این زمینه، بی‌نیاز بودیم، ولی متأسفانه دست ما از چنین نسخه‌هایی کوتاه است و ناچار باید به دیگر آثار اکتفا کنیم. ازآنجاکه علما و مفسران شیعه، کتاب یا اثری مستقل درباره رسم المصحف تألیف نکرده و یا به ما نرسیده است، به‌منظور دستیابی به نظریات ایشان در این خصوص، در این فصل، به تحقیق و بررسی آثار و تفاسیر آنان پرداخته شده است. از میان این آثار، 17 اثر مهم از قرون مختلف انتخاب شده و مورد بررسی قرار گرفته است.

رسم المصحف، قواعدی دارد که در فصل پنجم، به کلیات مهم آن اشاره گردیده و در فصل پنجم، تحقیقات انجام‌شده در مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران و نتایج حاصل از آن، بیان گردیده است.

صحیح خواندن قرآن کریم، از مهم‌ترین موضوعاتی است که در ترویج فرهنگ قرآنی، در جوامع اسلامی مطرح است. در این راستا، امروزه از ابزارهای گوناگونی چون کتاب، نوار، فیلم و... برای آموزش قرائت صحیح این کتاب آسمانی، استفاده می‌شود، ولی بی‌گمان مهم‌ترین و در دسترس‌ترین وسیله برای آموزش قرآن، همان متن مصحف است که در اختیار همگان قرار دارد؛ بنابراین، شیوه نگارش و علامت‌گذاری حروف و کلمات قرآن کریم، از اهمیت خاصی برخوردار است. در بخش دوم، که مربوط به ضبط المصحف است، در یک مقدمه و پنج فصل زیر، به بررسی شیوه علامت‌گذاری قرآن کریم، پرداخته شده است:

در فصل نخست، به بررسی معنای ضبط و چگونگی پیدایش آن در خط قرآن پرداخته شده است. ضبط در لغت، یعنی حفظ کردن شیء همراه با دقت و احتیاط و در اصطلاح علوم قرآنی، علمی است که به‌وسیله آن، علایمی که برای نشان دادن حالات مختلف آوایی یا صوتی یک حرف - ‌اعم از سکون، فتحه، ضمه، کسره و غیر آن - ‌به‌‎کار می‌رود، شناخته می‌شود.

در فصل دوم، پیشینه ضبط المصحف، مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده، معتقد است با توجه به مطالب پیش‌گفته کتاب، می‌توان گفت که پیدایش علایم، تأثیر بسزایی در صحت قرائت قرآن کریم داشته و از بروز خطا در تلاوت قرآن، جلوگیری نموده است. این علایم به‌مرور زمان و با توجه به شرایط مختلف، دچار تغییر و دگرگونی شده است که در این فصل، به این موضوع پرداخته شده است.

در فصل سوم، نظر علما و مراکز قرآنی درباره به‌کارگیری علایم در خط قرآن، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. به نظر نویسنده، با مراجعه به کتب علوم قرآن و ضبط المصحف، به‌وضوع می‌یابیم که موضوع ضبط در نزد علمای این فن، توقیفی نبوده و ظاهرا به سبب همین وضوح است که معمولا به توقیفی نبودن آن، تصریح نکرده و صرفا اقوال گوناگون را درباره جواز یا کراهت آن، ذکر کرده‌اند. از جمله در بین کتب متقدمین می‌توان این اقول را در «المحكم في نقط المصاحف» تألیف ابوعمرو دانی ملاحظه کرد.

فصل چهارم، به ارائه شیوه‌های رایج علامت‌گذاری در مصاحف پرداخته شده تا آشنایی با این شیوه‌ها، مباحث پیشین را غنی‌تر، مفیدتر و کاربردی‌تر کند.

در آخرین فصل، تحقیقات انجام‌شده در مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران و نتایج حاصل از آن، ذکر گردیده است.

وضعیت کتاب

فهرست اجمالی مطالب در ابتدا و فهرست تفصیلی، به‌همراه فهرست اعلام و کتابنامه، در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.