ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم (1071-1038ه.ق)
| ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم (1071-1038ق) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | واله اصفهانی، محمد یوسف (نویسنده) نصیری، محمدرضا (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | (حدیقه ششم و هفتم از روضه هشتم) خلد برین خلد برین. برگزیده |
| ناشر | انجمن آثار و مفاخر فرهنگی |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1382 ش |
| چاپ | 2 |
| شابک | 964-6278-83-3 |
| موضوع | ایران - تاریخ - صفویان، 907 - 1148ق. نثر فارسی - قرن 11ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 1176 /و2الف9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ایران در زمان شاه صفى و شاه عباس دوم(1071-1038ق) به بررسى و تبيين حديقه ششم و هفتم از روضه هشتم كتاب خلد برين می‌پردازد و درپى بيان وقايع تاريخى ایران در دوران شاه صفى و شاه عباس دوم صفوى است.
خلد برين اثرمحمد يوسف واله قزوينى اصفهانى در تاريخ عمومى است كه تاريخ اسلام و ایران را از عهد پيامبران و پادشاهان پيش از اسلام شروع و تا زمان صفويان ادامه داده و آنرا در هشت روضه و روضه هشتم را در هفت حديقه تدوين نموده است. پدر و برادران محمد يوسف در دستگاه ديوانى صاحب شغل و مقام بودند. او نيز پس از كسب مهارت درادب و ترسّل وارد دفترخانه همايون شد و به تدريج مدارج ترقى را پيموده به مناصب بالا دست يافت. سپس در زمان شاه عباس دوم، نگارش ارقام و مناشير را به عهده گرفت و در زمان حكومت شاه سليمان به سال 1078ق خلد برين را نگاشت.
زبان كتاب فارسی و نثر آن به واسطه واژه پردازى و كاربرد الفاظ و تشبيهات و استعارات تا حدودى سنگين است.
ساختار
پيشگفتار انجمن آثار و مفاخرایران و مقدمه مصحح آغازگر اين اثراند. كتاب فاقد ابواب بوده و مطالب به ترتيب سال وقوع در دو حديقه و هر حديقه در بيان احوال يك پادشاه و وقايع پيرامون وى مطرح شده‌اند.
نامها با تمامى القاب و مشخصات ذكرشده و بيش از ذكر وقايع به شاخ و برگ دادن بدانها پرداخته شده است.
ارائه وقايع به صورتى بى طرفانه، همراه با مضمونى انتقادى و پرداختن به حوادث و جنگهاى امپراطورى عثمانى با دول اروپايى، اوضاع و احوال هند و گرجستان و...- كه درتواريخ صفوى كمتر بدانها پرداخته شده است- از نكات قابل توجه دراين اثر ميباشند.
وجود واژه‌ها و اصطلاحات مربوط به امور ديوانى و دربارى و... ازجمله: قلعه شمل و مينا در کرمان، قاروغه، قاليان، بارحه (از انواع سلاحها)، سفره چى باشى گرى، چرخباشى گرى (نام مكان)... و نيز گزارشهایى درباره توپ، توپخانه و توپ ريزى از جمله توپ معروف به كله گوش و... در بسيارى از موارد راهگشاى محققین و پژوهشگران خواهد بود.
گزارش محتوا
پيشگفتار در صدد بيان فوائد تاريخ و پاسخ به اين سؤال است كه «چرا بايد مورد بررسى قرار گيرد؟» و درپى پاسخ به آن، اين سؤال را مطرح می‌كند كه «خود زندگى به چه درد ميخورد؟» و سپس با دلايلى زيبا به پاسخ آنها می‌پردازد.
نصيرى در مقدمه، نحوه درگذشت شاه عباس و روى كار آمدن شاه صفى و سپس اقدامات اولیه اوكه چندان اثرى در بهبود وضع مردم نداشت را ذكر كرده به انتقاد از برخى اعمال وى همچون زنده به گوركردن مادر خود به همراه تعدادى از زنان حرم، كشتن همسرش در حال مستى و... می‌پردازد. به روى كار آمدن شاه عباس دوم اشاره كرده و اوضاع سياسى، اجتماعى زمان او را تبيين و اقدامات مؤثر وى در جهت آبادانى كشور از جمله تخفيف ماليات، احترام به علماى دين، بستن شرابخانه‌ها و... را ميستايد؛ هرچند از اعمال منفى او نيز انتقاد می‌كند. سرانجام سرگذشت مختصرى از مؤلف ارائه كرده و به مقايسه اجمالى خلد برين با عباسنامه و ذيل عالم آراى عباسى (دو كتابى كه مؤلف در نگارش اثر خويش بدانها نظر داشته) می‌پردازد.
حديقه اول (حديقهى ششم از روضهى هشتم خلد برين) درپى بيان احوال شاه صفى در دو بخش تدوين شده كه بخش اول، سوانح و وقايعى كه در هر سال اتفاق افتاده را در ده گفتار بيان می‌كند.
حوادث بعد از مرگ شاه عباس اول، نحوه روى كار آمدن شاه صفى، لشكركشيهاى خسرو پاشاى رومى و سلطان مراد، سركوبى شورش همدان و قتل اشخاص مهمى چون ذينل خان سپهسالار، ميرزا طالب خان، صفى قلى خان قلخانچى اوغلى حاكم هرموز، مرگ سلطان روم كه مؤلف از آن با عنوان «اخبار مسرت آثار» ياد می‌كند و نيز درگذشت برخى از بزرگان مانند سلطان على ميرزا، زينب بيگم خواهر شاه و حسن خان بيگلربيگى كه شاه درفقدان آنان بسيار اندوهگين شد از جمله وقايع مهمى است كه در بخش اول شاهد آنها ميباشيم.
در بخش دوم شرح حال مختصرى از امراء، وزراء، علماء و مقربان شاه و طريقه‌ى عزل و نصب مقامات دولتى و سوابق حكومتى ايشان بيان می‌شود.
ترتيب خاصى در اين بخش به چشم نميخورد، مقام و منزلت اشخاص و حتى تاريخ عزل ونصب در ذكر آنها رعايت نشده است به طورى كه ابتداء قورچى باشيان (داروغه. ريئس سلاح داران) و وزراء ذكر شده سپس به شرح حال صدر اعظمها، ايشيك آقاسى باشيان (ريئس سران دربار)، مقربان و... پرداخته می‌شود. امراى عالى مقدار و وزراى عالى شان نيز در پايان ذكر می‌شوند.
حالات شخصى شاه عباس دوم مانند توجه خاص وى به تحصيل خط و سواد، ذكر كمالات و ويژگی‌های خاص وى آغازگر حديقه دوم می‌باشد. بيان و توضيح وقايعى كه در خلال سالهاى 1051 تا 1070ق اتفاق افتادهاند مانند تاجگزارى شاه، لشكركشى سپاه هندوستان، آمدن ايلچيان (سفير) حاكم هندوستان و نيز شرح جنگهایى با سپاهيان هندوستان، به ترتيب سال وقوع ادامه پيدا می‌كند.
اشاره به اوامر و نواهى شاه پيرامون اجراى احكام شريعت و منع از ارتكاب معاصى مانند جلوگيرى از شرب خمر و فتح قندهار از ديگر امور مهمى است كه در اين بخش به آنها پرداخته می‌شود.
با خواندن كتاب اين گفته كه «تاريخ به دست حاكمان است» به ذهن خطور می‌كند، زيرا مؤلف جداى از اين كه مطالب را بسيار اغراقآميز و متملقانه بيان كرده، فقط به درج كمالات شاه و درباريان و نيز وقايع و حوادث مثبتى كه دراين ادوار به وقوع پيوسته، پرداخته و حتى ناكاميها و شكستها را چنين توجيه می‌كند كه مثلاًََ فلان امير يا سردارِ قهرمان [به مضمون صدق مشحون «گريزى به هنگام وسر بر بجاى به از پهلوانى و سر زير پاى» عار فرار برخود همواره ساخته و از ميدان ميگريزد ] (ص 27 و240) و يا مثلاًآنجايى كه سفر عاشورخان چگينى، بيگلربيگى ولايت مرو باعث ازدياد مواد تفرقه و تشويش می‌شود، عبارت «تا پريشان نشود كار به سامان نشود» (ص 123) را زينت عمل وى قرار ميدهد.شايد اگر ماهم به جاى مؤلف بوديم چنين ميكرديم؟ (الله عالم)
وضعيت كتاب
درتصحيح اين اثر محمدرضا نصيرى ازسه نسخه استفاده كرده است، كه پاورقى‌ها به اختلاف نسخ اشاره می‌كنند.
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست آيات، احاديث، امثال وحكم، اشعارتركى و فارسی، اشخاص، مشاغل و مناصب، ملل و نحل، كتابنامه منابع كتاب و نيز توضيحاتى در قالب تعليقات و همچنين معناى لغات و اصطلاحات درانتهاى كتاب آمده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب
(كتاب ماه، تاريخ وجغرافيا)، مرداد وشهريور 1381، شماره 58 و58 ص115 تا 116.
ساروى، اميراختبار (پاييز 80)،«نقد ومعرفى كتاب خلد برين»، (آينه ميراث)، سال چهارم، شماره 2.
نوروززاده چگينى، بهروز،(كتاب ماه تاريخ، جغرافيا)، خرداد وتيرماه 1382، شماره 68 و69.