المؤسسات الإدارية في الدولة العباسية خلال الفترة ۲۴۷-334ق/861-945م
| المؤسسات الإدارية في الدولة العباسية خلال الفترة ۲۴۷-334ق/861-945م | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سامرائي، حسام الدين (نويسنده) دوری، عبد العزیز (مقدمه‌نويس) |
| ناشر | مرکز الإسکندرية للکتاب |
| مکان نشر | مصر - اسکندريه |
| سال نشر | 2004م |
| موضوع | سازمانهاي دولتي -- عراق عباسيان - تاريخ |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | /س2آ5 / 1758 JQ |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
المؤسسات الإدارية في الدولة العباسية خلال الفترة ۲۴۷-334ق/861-945م، اثر حسام‌الدین سامرایی، کتابی است یک جلدی، به زبان عربی با موضوع تاریخ و سیاست. نویسنده در این اثر به بیان مؤسسات اداری و دولتی در دوره عباسیان، یعنی میان سال‌های 247 تا 334ق، مطابق با 861 تا 945م، پرداخته است. وی مطالب کتاب را در چهار مبحث ارائه کرده است. کتاب با مقدمه عبدالعزیز دوری (رئیس وقت دانشگاه بغداد در زمان چاپ کتاب)، چاپ شده است.
ساختار
کتاب، دارای مقدمه چاپ دوم به قلم نویسنده، مقدمه عبدالعزیز دوری، تشکر و تقدیر و محتوای مطالب ضمن چهار مبحث اصلی است. منابع کتاب به‌صورت جداگانه (منابع خطی و مصادر قدیمی و مصادر جدید و قوامیس و مجلات و منابع خارجی)، در انتهای اثر پس از پایان متن کتاب، ارائه شده است[۱].
گزارش محتوا
بحث درباره اداره و فکر اداری در مؤسسات آموزشی معاصر در قرن 19م، آغاز شد. این امر به اعتبار آغاز نشو و نمای تطور فکر اداری اغاز شد و خارج از این مورد، اشارات گذرایی به مناسبات اداری در برخی تمدن‌های باستانی شده است. در کل، بحث اداره و اندیشه اداری اسلامی و مؤسسات اداری اسلامی مورد تجاهل واقع شده و اصلا اشاره‌ای به آن نشده و حق این است که اداره عربی و اسلامی به‌صورت شامل و کامل، بررسی نشده است. همچنین از جوانبی از این امر، تاکنون بحث نشده و بسیاری از مواردی که بررسی آن انجام شده، نیازمند به التزام به روش‌های بحث علمی و مقتضیات آن است[۲].
این کتاب نمایانگر قدم‌های آغازین در مسیر مطالعه اداره عربی - اسلامی است و هدفش جلب توجه به لزوم مراقبت از میراث ما، به‌ویژه آنچه در ارتباط با اندیشه اداری و نهادهای اداری که در دوره‌های تاریخ ما به وجود آمده و شکل گرفته، می‌باشد. نویسنده، در پی بیان اهمیت این امر و ضرورت تحقیق، ارزیابی و بهره‌مندی از آن است. بنای جدید جامعه نیازمند اهتمام به ارزش‌ها و تجربه‌ها و آگاهی‌های متمثل در تراث زنده است و خواهان اهتمام به افکار و نظم جدید می‌باشد و این امر اهمیت مطالعه در مدیریت اسلامی در اندیشه و عمل را برجسته می‌کند[۳].
نویسنده در مقدمه چاپ دوم کتاب خاطرنشان کرده است که: وی به دلیل تمام شدن چاپ اول کتاب و تشویق همکاران متخصصش بر ضرورت تجدید چاپ این اثر و همچنین احساس نویسنده مبنی بر نیاز فرزندان دانشجوی مسلمان به این اثر، اقدام به چاپ مجدد آن کرده است[۴].
مطالب کتاب در چهار مبحث ارائه شده است: در مبحث اول، درباره خلافت عباسی صحبت شده. در این فصل، مقدمه‌ای ارائه شده و سپس درباره دوره آشفتگی ترک‌ها صحبت شده، سپس درباره دوره ثبات و آرامش نسبی صحبت به میان آمده است. پس از این مباحث، نویسنده درباره دوره حکومت المقتدربالله و پس از آن درباره دوره شاهزادگان (امراء الامراء) بحث شده است[۵].
نویسنده در مبحث دوم، درباره وزارت صحبت می‌کند. وی ابتدا به بحث از انتخاب وزرا می‌پردازد و سپس درباره وظایف وزیر و رابطه وزیر با خلیفه و همچنین ارتباط او با سپاه صحبت می‌کند. وی سپس از تولیت کارگران وعزل آنان به دست وزیر و پس از آن از مسئولیت‌های مالی وزیر صحبت به میان می‌آورد. پس از این مباحث، ملحقی را با عنوان لیست اسامی وزرا در خلال دوره مورد نظر در این تحقیق، ارائه می‌دهد[۶].
سومین مبحث، درباره دواوین و مجموعه‌ها است. این مبحث با مقدمه‌ای آغاز می‌شود و سپس نویسنده به سراغ بیان مجموعه‌ها و دفاتر دائمی مرکزی می‌رود. وی در این راستا از دیوان خراج، دیوان نفقات، دیوان بیت‌المال، دیوان جهبذه (مجموع وظایف گروهی از کارگزاران مالی)، دیوان ارتش، دیوان مظالم و... می‌پردازد. نویسنده در همین مبحث، درباره دواوین موقت، مثل دیوان مواریث، دیوان برّ، دیوان مقبوضات و... نیز سخن می‌گوید[۷].
وی در چهارمین مبحث، به بحث از «حسبه» می‌پردازد. او در ابتدا اصل تاریخی حسبه را بیان می‌نماید. پس از آن به بیان وظیفه محتسب می‌پردازد. بحث بعدی او درباره شروطی است که محتسب باید داشته باشد. وی سپس درباره دستیاران محتسب، تعداد محتسبان و کارهای روزانه محتسب پرداخته و در پایان، فهرستی از نام محتسبین در دوره دوم عباسی را ارائه می‌نماید[۸].
وضعیت کتاب
فهارس فنی، شامل: فهرست منابع (خطی و مصادر قدیمی و مصادر جدید و مجلات و منابع خارجی)، افراد و جماعات و اماکن و نیز فهرست مطالب در انتهای اثر آمده است[۹].
پاورقی‌ها علاوه بر ذکر ارجاعات کتاب، حاوی مطالب مفیدی در شرح محتوای مطالب است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.