البرد الموشی في صناعة الإنشاء
| البرد الموشی في صناعة الإنشاء | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | موصلی، موسی بن حسن (نویسنده) سيد صبره، عفاف (محقق) |
| ناشر | دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| چاپ | 1 |
| موضوع | فن نگارش |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | PIR 2839 /م9ب4* |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
البرد الموشی في صناعة الإنشاء، اثر موسی بن حسن موصلی از ادیبان قرن هفتم است. کتاب توسط خانم عفاف سید صبره مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است.
مؤلف که خود رئیس دیوان انشاء در یمن بوده است.[۱]، با آگاهی کامل برای هر مکاتبه‌ای روش و اسلوبی خاص معین کرده است. در واقع ایشان در این کتاب روش‌های مکاتبه (نامه‌نگاری) را به نمایش گذاشته است.
ساختار
کتاب از مقدمه محقق، متن اصلی در ده قسم و بخش الحاقی (که توسط محقق به کتاب اضافه شده است) و در چهار قسمت، به ترجمه مشاهیر کاتبان سر و انشا، در مصر و شام در دو عصر ایوبی و مملوکی پرداخته، تشکیل شده است.
گزارش محتوا
کتاب با مقدمه محقق آغاز و در ابتدای آن به شیوه تحقیق کتاب اشاره شده است.
از دیگر محتویات این بخش از کتاب می‌توان به بررسی ساختار سازمانی کارکنان دیوان انشا (دبیرخانه) در دوران مملوکی اشاره کرد. در این بخش از کتاب با کارکنان مختلف برحسب جایگاه در آن زمان، از جمله کاتبان نامه‌های محرمانه که به نام «الجناب الكريم» معروف و دارای بالاترین منصب دیوانی بودند[۲] آشنا می‌شویم.
یکی دیگر از بخش‌های مقدمه، آشنایی با صفات شخصی (عمومی، ظاهری و اخلاقی) و مواهب فکری اشخاصی است که در دبیرخانه (دیوان انشا) مشغول به کار می‌شدند. این صفات شامل اسلام، آزادی، ذکوریت و... خوش‌اندامی، تناسب ظاهری و... و یازده صفت اخلاقی است که بخشی از این صفات مستقیما با سلطان مرتبط است. از جمله مواهب فکری و صفات علمی می‌توان به آشنایی کامل با صرف، نحو، معانی و بدیع اشاره کرد. از خصوصیات دیگر کاتبان خط زیبا، آشنایی با لغات دیگر ممالک، به حافظه سپردن بخشی از قرآن، حدیث، خطبه‌های فصیح، اشعار، ضرب‌المثل‌ها و آشنایی با فرهنگ عمومی جامعه و نیز اخبار و وقایع ممالک دیگر است.[۳].
چنان‌که در ساختار گفته شد کتاب از ده بخش تشکیل شده است.
بخش اول کتاب، با عنوان مقدمه، مشتمل است بر مقررات و قوانین نوشتاری لازم الاجرایی که کاتبان باید به آن پایبند باشند.
بخش دوم، مشتمل است بر درک و شناسایی مخاطب، بررسی مقامات و الفاظ متناسب با آن، اعم از ملوک، وزیر، قضات، اشراف و بزرگان و عامه مردم. ایشان در این بخش فرق بین «مقام»، «مقر»، «جناب» که اختصاص به ملوک دارد را مورد بررسی قرار داده[۴]، سپس به مراتب پایین‌تر اشاره کرده و الفاظ مورد استفاده آن را قید نموده است. لازم به ذکر است که در ابتدای این بخش از کتاب افتادگی دارد و محقق به آن اشاره کرده است.[۵].
بخش سوم، درباره چگونگی آغاز مکاتبات است.
نویسنده می‌گوید: لازم است که شروع مکاتبات با نام خدا، سپس دعا برای مخاطب باشد و این امر (دعا) فقط شامل خلفا و پادشاهان می‌شود؛ البته گاهی درباره وزراء و بزرگان امراء نیز اجازه داده شده است.[۶].
مؤلف در ادامه چنین بیان می‌کند که افتتاح مکاتبات با توجه به نوع مخاطبین متفاوت است. لذا با نوشتن چند نوع افتتاحیه که مخاطب آن پادشاه، وزیر و... است، اقسام افتتاح را به معرض نمایش گذاشته، سپس به وجوه اختلاف افتتاحیه‌ها اشاره کرده است.[۷].
مؤلف در بخش چهارم کتاب به شمارش القابی که برای مخاطبین مکاتبات مورد استفاده قرار می‌گیرد، پرداخته و فرق بین القاب عالی و دانی در خطاب را گوشزد نموده است.
ایشان می‌گوید: القابی چون «الملوكية، العالي، السلطانیالعادلي، الكاملي، العالمي، العاملي، الغياثي، الجوادي، الرحيمي، الرؤوفي، المشرفي، المعظمي، المؤيدي، المظفري، المنصوري، المقتدري، المالكي»، به پادشاهان اختصاص دارد[۸].
و القابی چون «الفاضلي، الفقيهي، العالمي، العاملي، القطبي، المحققی، المحترزي، اللوذعي، الألمعي، المتقي، الظاهري، التقي، النقي، الزاهدي، الورعي، المتحري، العفيفي»، به فقیهان اختصاص دارد[۹].
بخش پنجم از کتاب به دعای بعد از افتتاح اختصاص دارد. مؤلف در این بخش می‌نویسد: این ادعیه، به حسب مقام و جایگاه اشخاص متفاوت است. برخی از ادعیه‌ای که در این بخش به آنها پرداخته شده عبارتند از: أطال الله بقاه، زاد الله في عمره، أيده الله، أدام الله نعمته و..[۱۰].
بخش ششم کتاب درباره سلام و خوش‌وبش‌هایی بعد از سلام است که در آغاز مکاتبات وجود دارد.
این بخش از کتاب به دو فصل «سلام» و کیفیت آن و احوال‌پرسی‌ها و تعارفات بعد از سلام اختصاص یافته است.[۱۱].
بخش هفتم کتاب به محتوای اصلی مکاتبات اختصاص دارد و شامل سه فصل می‌شود.
کیفیت درخواست حاجت، برانگیختن دیگری بر کاری و چگونگی ختم مکاتبات از اهم مباحث این بخش از کتاب می‌باشد[۱۲].
در بخش هشتم، به‌تفصیل انواع دعاهایی که در صدر نامه، متناسب با هر صنفی مکتوب می‌گردد، ذکر شده است.[۱۳].
بخش نهم کتاب، به ذکر نمونه‌هایی از درخواست‌ها و جواب درخواست‌ها اختصاص یافته است.[۱۴].
در این بخش از کتاب بستگی به نوع درخواست و جواب آن بیش از 50 نمونه از مکاتبات آورده شده که برخی از آنها مکاتباتی از قبیل تبریک اعیادی چون عید فطر، تبریک فرارسیدن ماه رجب و شعبان، تبریک تولد فرزند اعم از پسر و دختر، عیادت مریض از طریق مکاتبه و... است.[۱۵].
بخش پایانی کتاب به ابیاتی (اشعاری) اختصاص دارد که در فنون مکاتبات مورد استفاده قرار می‌گیرد[۱۶].
لازم به ذکر است که نویسنده کتاب چون از اهل تسنن بوده است، لذا ماه محرم و روز عاشورا را از اعیاد برشمرده است و در این باب اشعاری را آورده است:
تهن بيوم سعد يوم عاشورا لا زلت فيه قرير العين مسرورا؛
لليوم نور على الأيام أجمعها و أنت ألبسه من نورك النورا[۱۷].
محقق در پایان کتاب به تراجم مشاهیر نویسندگان «سر» و «انشاء» در مصر و شام در دو عصر ایوبی و مملوکی پرداخته است. وی در این بخش، ترجمه بیش 330 نفر از کاتبان را آورده است.
ایشان در ترجمه کاتبان مواردی از قبیل تاریخ و مکان تولد و وفات، کنیه و لقب، ویژگی بارز و منحصربه‌فرد، هم‌زمانی با کدام پادشاه، آثار برجای‌مانده، مذهب و نقل قول‌هایی درباره آنها را ذکر کرده است.
وضعیت کتاب
محقق، از نسخ متعددی استفاده نموده و هرکدام از آن نسخ را با رمز در پاورقی‌ها مشخص نموده است. وی، نسخه موجود در الجامعة العربية را که تصویری از نسخه دارالکتب است، به‌عنوان نسخه اصلی و با رمز «س» نام‌گذاری نموده است و برای تحقیق و مقابله از نسخ دیگری نیز بهره برده و برای هرکدام از آنها رموزی چون «ب» و «ح» مشخص کرده است و اختلاف این نسخ با نسخه اصلی را در پاورقی مشخص نموده است.[۱۸].
بخشی از محتویات کتاب در پاورقی‌ها مستند شده است.
از جمله منابع محقق در تحقیق کتاب، عبارتند از: وفيات الأعيان، الأعلام زرکلی، شذرات الذهب، المنهل الصافي، النجوم الزاهرة، الدرر الكامنة، الضوء اللامع و...
پانویس
- ↑ ر.ک: مقدمه ص7
- ↑ ر.ک: همان، ص18
- ↑ ر.ک: همان، ص27 تا 37
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص54 و 55
- ↑ ر.ک: همان، ص54
- ↑ ر.ک: همان، ص74
- ↑ ر.ک: همان، ص75
- ↑ ر.ک: همان، ص81
- ↑ ر.ک: همان، ص82
- ↑ ر.ک: همان، ص100 تا 102
- ↑ ر.ک: همان، ص103
- ↑ ر.ک: همان، ص106
- ↑ ر.ک: همان، ص109-124
- ↑ ر.ک: همان، ص125
- ↑ ر.ک: همان، ص125-187
- ↑ ر.ک: همان، ص188
- ↑ ر.ک: همان، ص196
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص12 و 13
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.