اردبیل در گذرگاه تاریخ
| اردبیل در گذرگاه تاریخ | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | صفری، بابا بن عبدالعظیم (نویسنده) |
| ناشر | دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اردبیل |
| مکان نشر | اردبیل - ایران |
| سال نشر | 1370 ش |
| چاپ | 2 |
| موضوع | اردبیل - اوضاع اجتماعی اردبیل - تاریخ |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | DSR 2073 /ر34 ص7 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اردبیل در گذرگاه تاریخ، تأْلیف علی‌اصغر بابا صفری (متوفی 1382ش)، نویسنده و مورخ اردبیلی است. به گفته خود نویسنده سال‌ها در این فکر بوده است که مطالب پراکنده سفرنامه‌ها و کتب تاریخی درباره اردبیل را گردآوری کند که سرانجام در کتاب حاضر در سه مجلد آن را ارائه نموده است.
ساختار
جلد اول کتاب؛ مشتمل بر پنج گفتار است که هر گفتار نیز به طور معمول مشتمل بر فصول و بخش‌های متعددی است. از گفتار ششم تا دهم در جلد دوم و از گفتار یازدهم تا پانزدهم نیز در جلد سوم آمده است.
گزارش محتوا
مطالب مجلدات کتاب به ترتیب عبارت است از:
- جغرافیای اردبیل و تاریخچه آن تا زمان مشروطیت مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش‌هایی از این جلد مى‌خوانیم:
- «اردبیل یکی از شهرای کهن ایران است، به طورى که بسیاری از مورخان اسلامی بنای شهر اردبیل را به فیروز ساسانی (453-459م) نسبت داده‌اند و از اینرو نام آن را باذن پیروز، پیروزآباد یا فیروزگرد آورده‌اند؛ اما آنچه از منابع و اسناد برمى‌آید بنای اردبیل خیلی قدیمى‌تر از زمان فیروز بوده و حتی سابقه آن را به دوره اشکانی هم رسانده‌اند.
- در زمان خلافت حضرت علی(ع) ولایت آذربایجان نخست با سعید بن ساریه خزاعی و سپس با اشعث بوده، در زمان ولایت اشعث اکثر مردم آذربایجان اسلام آورده بودند و قرآن مى‌خواندند. او گروهی از اعراب اهل عطا و دیوان را در اردبیل سکونت داد و به آنان امر کرد که مردم این سامان را به اسلام دعوت کنند. اشعث اردبیل را پایتخت خود ساخت و در مدت حکومت او اردبیل آباد شد. به دستور وی مسجدی در اردبیل بنا کردند و این مسجد بعدها توسعه یافت زمانی که سپاهیان عرب در آذربایجان و اردبیل بودند عشیره‌های عرب از کوفه، بصره و شام بدانجا روی آوردند. اینان هر چقدر توانستند برای خود زمین بدست آوردند و گروهی از ایشان زمین‌های ایرانیان را خریدند و عده‌ای از زارعین نیز برای حفظ خود زمین‌ها را به آنان سپردند و خود کشاورز آنان شدند.
- در اواخر قرن دوم هجری که آذربایجان همچنان به دست خلفای بغداد اداره مى‌شد یک نهضت مذهبی که مبتنی بر احساسات ملی و عقاید مزدکی بود، به نام خرمدینان پدید آمد. بابک در حدود سال 201 هجری قمری به پیشوایی خرمدینان رسید و در اردبیل و حوالی آن مدت 22 سال مبارزه او با دولت عباسی طول کشید. پنجاه سال بعد از شکست خرمدین؛ یعنی از سال 276 تا سال 317 هجری در آذربایجان سلسله ساجیان به وجود آمد. مرکز ساجیان نخست در مراغه بود. بعداً به اردبیل انتقال یافت، اولاد محمد بن ابى‌الساج تا سال 325 هجری در اردبیل و بردع و مراغه حکمرانی می‌کردند. نخستین سکه‌هایی که نام اردبیل دارد مربوط به این خاندان است. پس از ساجیان سلسله دیلمی مسافران با سالاریان جای آن را گرفت؛ ولی دولت سالاریان نیز مستعجل بود».
- با گفتاری در رابطه با بررسی تاریخی حوادث و اتفاقات این شهر در زمان پهلوی آغاز شده است. گفتارهای بعد به زبان و مذهب و آداب و رسوم و نیز ابنیه و آثار تاریخی آن اختصاص یافته است. در گفتار آخر نیز نقدهای بزرگان پیرامون کتاب آورده شده است.
- بابا صفرى به نقل از کتاب بحرالانساب ابن عتبه احمد بن على بن الحسین الحسنى نوشته است: «از فرزندان صالح امام موسى کاظم علیه‌السلام پنج نفر به اسامى حمزه، قدرالدین، قوام‌الدین، بدرالدین و صدرالدین از بغداد روى به ولایت رى نهادند و چون به این شهر رسیدند، متفرق شدند. هدف آنان تفسیر احکام اسلام و ارشاد مردم بود و به همین خاطر به رى و اردبیل عزیمت کردند که آن دو شهر مرکز ایران و آذربایجان بودند. حمزه و صدرالدین به سوى اردبیل رهسپار شدند و آن جا را موطن خویش قرار داده، اقامت کردند و در این شهر درگذشتند. مقبره حضرت حمزه(ع) در روستاى کلخوران در جوار بقعه شیخ امین‌الدین جبرییل، پدر شیخ صفى‌الدین اردبیلى و در شمال آستانه کوچک او ساخته شده و قبر حضرت صدرالدین(ع) هم در یک کیلومترى غرب آن قرار دارد».
- گزارش‌هایی نیز از ساخت و ساز ابنیه و اماکن مذهبی در زمان خود مى‌دهد: «در تابستان سال 1350 خورشیدی مسجد سابق پیر مادر را خراب کردند و مسجد جدیدی با دیوارهای آجری و تیرآهن بر جای آن بنا کردند و در قسمتی از کف مسجد برای قرار دادن پایه ستون جایی را کنده بودند که در آن استخوان‌های زیادی از انسان‌های فوت کرده به چشم می‌خورد».
- مراسمات مذهبی و عزادارى‌ها از بخش‌های خواندنی این جلد مى‌باشد. در بخشی از فصل دوم چنین می‌خوانیم: «اصولاً عزاداری در اردبیل در تمام طول سال برگزار می‌شود. معمولاً صبح‌های جمعه یا عصر جمعه به هیات‌هایی که هر هفته در منزل یکى‌شان جمع می‌شوند و نوحه‌خوانی می‌کنند و سینه‌زنی. هر هیاتی پرچم‌ها و علائم خاصی دارد. این عزاداری‌ها با مناسبت‌های روز هم تناسب دارد و بسته به حال و هوای آن زمان ادعیه‌ها و نوحه‌ها خوانده می‌شوند.
- طشت‌گذاری، سنتی کهن است، شاید تمثیلی از رفع تشنگی عزاداران حسین(ع) در مقابل تشنگی او. سه روز مانده به محرم طشت‌گذاری شروع می‌شود. روز اول دو محله‌ی بزرگتر؛ یعنی تابار و اونچی میدان طشت‌گذاری می‌کنند. و روز دوم و سوم به ترتیب کوچکترها.طشت‌های استفاده شده معمولاً بسیار قدیمی و از جنس مس یا برنج و بعضی‌هایشان بسیار بزرگ هستند. طشت‌ها را از چند روز قبل در محلی آماده می‌کنند و ریش‌سفیدان محل طشت‌ها را به دوش می‌گیرند و علما و سالخوردگان و بزرگان در جلو و مردم در پشت سر سینه‌زنان یا زنجیرزنان به سمت مسجد حرکت می‌کنند...
- این طشت‌های آب در نظر مردم، جلوه‌ی مظلومیت و معصومیت حضرت امام حسین(ع) بوده و برخی بر این عقیده‌اند که این طشت‌ها شفا دهنده‌اند و گاهی دخل می‌بندند و دعا می‌کنند و شمعی روشن می‌کنند. از گذشته نیز حکایات زیادی از شفا یافتگان این زمان‌ها در بین مردم رواج دارد».
- از دیگر آداب و رسومی که به آن پرداخته شده، مراسمات ویژه نوروز است. مؤلف در این رابطه چنین آورده است: «با نزدیک شدن نوروز اغلب خانواده‌های اردبیلی ظروف مسین خود را برای سفید کردن به مسگران مى‌دادند و به میمنت عید چند کوزه آب خریداری می‌کردند که این دو از رسوم قبل از عید در منطقه محسوب مى‌شدند».
- به نوشته وی: «در آستانه عید اسباب بازى‌های ویژه این ایام به بازار مى‌آمد و در آن زمان که صنعت پلاستیک سازی وجود نداشت کودکان از اسباب بازى‌های سفالی به نام توتک و دولکه استفاده می‌کردند.
- یکی از آیین‌ها و ایام به خصوص قبل از آغاز عید نوروز در استان اردبیل مراسم شب چهارشنبه آخر سال مى‌باشد که نشانه‌هایی از آداب و رسوم ویژه‌ی آن هنوز نیز تا حدودی در بین ساکنان منطقه مرسوم است.
- به گفته‌ی سالخوردگان اردبیلی روز چهارشنبه‌ی پایان سال از زمان‌های قدیم در منطقه به گل چهارشنبه موسوم است، زیرا همه خانه‌ها در این روز مثل گل پاکیزه شده و بر خلاف چهارشنبه‌ی قبل از آن که به کول چهارشنبه؛ یعنی چهارشنبه‌ی خاک ستر معروف است، زیبا و شادی آفرین مى‌شود.
- از رسوم زیبایی که سال‌ها قبل در عصر چهارشنبه آخر سال دراین استان رواج داشت، بردن هدایایی از سوی خانواده‌ها طی مراسم خاصی به خانه دختران شوهر رفته بود.
- پسران جوان در این شب کمربندهای پارچه‌ای یا دستمال خود را از دریچه روشنایی اطاق همسایه و یا اقوام خود آویزان می‌کردند و صاحب خانه بدون آن که در صدد شناسایی آنان برآید، هدایایی را به پارچه می‌بست.
- در شب عید اغلب خانواده‌های ساکن در منطقه غذاهای مخصوصی متشکل از ماهی دودی، گوشت قیمه، مرغ و کوکو به همراه برنج که مى‌توان گفت، بهترین شام آنان در طول سال مى‌باشد را تدارک مى‌بینند.
- هنگام تحویل حتی اگر نیمه‌های شب هم باشد، بسیاری از افراد خانواده بیدار مانده و بر سر سفره هفت سین که با قرآن مجید و شمع‌های الوان آراسته شده است، به انتظار مى‌نشینند. سفره هفت سین هنوز نیز در برخی از خانه‌های منطقه برای پذیرایی از میهمانان تا سیزدهم عید نوروز پهن باقی مى‌ماند.
- قبل از تحویل سال اغلب افراد وضو گرفته و برای لحظاتی سکوت همه جا را فرا مى‌گیرد و فقط صوت مناجات به گوش مى‌رسد.
- جمع کثیری از مردم اردبیل بر اساس یک سنت دیرینه مذهبی در آخرین و اولین پنجشنبه سال بر سر مزار درگذشتگان خویش حضور مى‌یابند.
- برخی از این آداب و رسوم پسندیده با وجود تغییر و تحولات فرهنگی فراوان هنوز نیز در میان مردم منطقه رایج هستند».
- در اولین گفتار تاریخ اردبیل از شهریور 1320 تا انقلاب اسلامی ذکر شده است. مباحثی؛ مانند اقتصاد، بازرگانی، پزشکی و نقدهای خوانندگان پیرامون مجلدات پیشین کتاب از دیگر مطالب این مجلد است. چگونگی شکل‌گیری فرقه دموکرات و ترورها و اقدامات این فرقه برضد امنیت مردم از بخش‌های مورد توجه این جلد است. در بخش فرهنگ و معارف به تعلیم و تربیت قدیم و جدید و چگونگی شکل‌گیری مدارس جدید و نیز نهادهای فرهنگی، هنری پرداخته شده است. اردبیل علما و دانشمندان بزرگی را در دامان خود پرورش داده که اسامی آنها نیز به ترتیب حروف الفبا آمده است. در بخشی از این مجلد مى‌خوانیم:
- «ختم قرآن، یعنی به پایان رساندن تحصیل قرائت قرآن، تشریفاتی داشت، بدین معنی وقتی نوآموز به آخرین سوره مى‌رسید، برای خانواده‌اش افتخاری از حیث تحصیل وی فراهم مى‌گشت. پد ر و مادر و کسان طفل؛ از این که فرزند آنها موفق به فراگرفتن تمام قرآن شده است، احساس مسرت می‌کردند و معمولا به شکرانه آن مهمانى‌هایی ترتیب مى‌دادند».
وضعیت
در ابتدای هر مجلد فهرست مطالب و در انتهای آن فهرست اشخاص و طوایف، امکنه، کتب و مجلات آمده است. فهرست عکس‌های جلد اول در فهرست مطالب آمده است. در برخی صفحات نیز پاورقى‌هایی دیده مى‌شود.
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.