اخلاق مظفری
| اخلاق مظفری | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن مقفع، عبدالله بن دادویه (نویسنده)
نوایی، میرزا آقاخان (تدوین) مهرابی، سید محسن (به کوشش) |
| ناشر | مدرسه |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1397 |
| شابک | 7ـ1485ـ08ـ964ـ978 |
| موضوع | ابن مقفع، عبدالله بن دادویه، ۱۰۶؟ -۱۴۵؟ق. اخلاق مظفری - نقد و تفسیر,اخلاق اسلامی -- متون قدیمی تا قرن ۱۴,اندرزنامه های عربی -- متون قدیمی تا قرن ۱۴ |
| کد کنگره | BP ۲۴۹/الف۲الف۴۰۴۱ ۱۳۹۷ |
اخلاق مظفری تألیف ابن مُقَفَّع، ابومحمد عبدالله (ح 106-142ق/724-759م)،، تدوین از میرزا آقاخان نوایی، به کوشش سید محسن مهرابی، در این پژوهش ضمن معرفی تفصیلی کتاب، منابع اشعار مندرج در آن، ترجمۀ اشعار عربی، ویژگی‌های ادبی اثر و.... بررسی شده است.
گزارش کتاب
اخلاق مظفری را میرزا آقاخان نوایی، «نبیل الدوله»، سال 1316ق (1277ش) تدوین کرده است. متأسفانه از جزئیات زندگی، تاریخ تولد، تحصیلات و آثار دیگر این شخص اطلاعی در دست نیست و چنان‌که نویسنده در شرح حال خود بیان کرده، وی فرزند اسدالله و معروف به «آقاخان» است، یعنی این اسم، نام اصلی وی نیست. براساس تارنمای سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی ایران، نام او، «محمدعلی خان» است. وی شاعر نیز بوده و تخلص شعری‌اش «عاشق» بوده است. با این توضیحات می‌توان نام و نسب وی را چنین بیان کرد: محمدعلی خان/ آقا خان/ نوایی/ نبیل الدوله/ عاشق.
گفتنی است تذکره‌نویسان بعد از نیمۀ قاجار نیز به نام و نشان او اشاره‌ای نکرده‌اند و احتمالاً وی را به عنوان نویسندۀ ادبی نمی‌شناخته‌اند. چنان‌که نویسنده در شرح حال خود نوشته، وی نایب اول وزارت خارجه در عهد مظفری بوده؛ پس می‌توان او را میان رجال سیاسی عهد قاجار یافت.
نسخۀ چاپ سنگی «اخلاق مظفری» با شمارۀ کتاب‌شناسی ملی 1/1/1/1/6416 و شمارۀ کتاب‌شناسی 779765 در قطع جیبی (11*17 سانتی‌متر) و به خط نستعلیق «مرتضی‌بن عباس الحسینی» در کتاب‌خانۀ ملی موجود است. این نسخه دربرگیرندۀ چهل برگ یا هشتاد صفحه است و به طور میانگین هر صفحۀ آن چهارده سطر دارد. کتاب با عبارت «تم الکتاب علی ید اقلّ الکتاب ابن عباس مرتضی الحسینی» به پایان می‌رسد.
اخلاق مظفری در شیوه و روش پیرو کتاب‌های اخلاق اسلامی و بر آن است که با آموزش شیوه‌های گوناگون رفتار با اقشار جامعه، آنها را به سوی تعالی سوق دهد. در این کتاب رعایت برخی آموزه‌ها سبب آرامش فردی می‌شود مانند راضی بودن از میزان روزی خود، توجه به ناپایداری امور دنیوی، پرهیز از هر نوع بدگمانی یا تلاش برای رسیدن به آرامش؛ در برخی آموزه‌ها به آسایش مخاطب توجه شده مانند آداب عذرخواهی، آداب پاسخگویی به سؤال آداب سه‌گانۀ معاشرت و آداب تشکر کردن و در برخی اندرزها نیز به معاد توجه شده مانند بی‌توجهی به امور دنیوی، حاصل کردن زاد معاد، اهمیت راست‌گویی و پرهیز از بدگویی.
نکتۀ قابل توجه در پندهای کتاب این است که نویسنده گاه مباحث را تکرار می‌کند و مثلاً «آداب معاشرت با خلق» را در دو پند مجزا می‌آورد. برای نمونه پند سی‌وسوم، «در اهمیت مجالست و مؤانست حکما و علما»، می‌توانست متعاقب پندی با موضوع «مشورت و استشارت با ارباب کیاست» قرار گیرد یا پند سی‌وهشتم که دربارۀ «آداب پاسخگویی به سؤال» است، می‌توانست ذیل پند بیست‌وهشتم قرار گیرد، پند پنجاه‌ویکم نیز که اهمیت صبر را بیان می‌کند، دنبالۀ موضوعی پند دوازدهم است.
یکی دیگر از موارد قابل اشاره در کتاب، این است که نویسنده تنها در پنجاهمین پند، حکایت «سلیمان عبدالملک که با یکی از خواص خود عتاب می‌کرد» را نقل کرده و از این شیوه در پندهای دیگر بهره نگرفته است. نکتۀ مهم و نسبتاً عجیب دیگر این است که پندهای مستقل، گاه دربرگیرندۀ چند موضوع متفاوت هستند مانند چهل‌ونهم که دربارۀ «به تأخیر نینداختن کار خیر و حقیر ندانستن امر شر و حفظ امانت و رازداری» است. افزون بر نمونۀ یادشده می‌توان به محتوای پند بیست‌وهشتم، «در آداب پاسخگویی به سؤال» نیز اشاره کرد که در آن، نویسنده علاوه بر موضوع اصلی، مباحث فرعی چون دل‌جویی از دیگران، نحوۀ معاشرت با مردم و حد انتظار از آنها را مطرح می‌کند. وی پس از آن نیز دربارۀ «مروت» سخن می‌گوید. نویسنده همچنین در پند بیست‌وسوم که دربارۀ «نگه‌داشتن حدود در بخشش» است، دو موضوع فرعی دیگر را مطرح می‌کند: «از فکر کردن در طلب چیزی که به تو تعلق ندارد، تحرز واجب دان و از مزاح و هزل در مجالس ارباب عقل برحذر باش».
شیوۀ اصلی نویسنده در بیان اندرزها، بهره‌گیری از «ایجاز» است و یکی از معدود مواردی که نویسنده در آن «تفصیل» را برگزیده، پند بیستم است که موضوع آن دربارۀ «تقسیم‌بندی دوست و دشمن و چگونگی رفتار با آنها» است. وی در این تقسیم‌بندی نخست به اصفیا، دوستان شاهری، دشمنان کینه‌توز و دشمنان حسود اشاره می‌کند و پس از آن اشخاصی را معرفی می‌کند که نه دوست هستند، نه دشمن و می‌توانند از زمرۀ ناصحان، صالحان یا اهل کبر باشند. این پند همچنین بیشترین تعداد واژگان را در کتاب به خود اختصاص داده است.
در «اخلاق مظفری» نویسنده به فراخور موضوع از ابیات عربی برای تبیین اندیشه‌های خود بهره گرفته و اشعار عربی را بیشتر از اشعار فارسی به کار می‌برد. گفتنی است در بررسی‌های انجام شده از سوی نگارنده نام برخی شاعران نیز مشخص نبود. در ادامه به آثار، نام شاعران و ترجمۀ ابیات عربی در صفحات مختلف کتاب اشاره می‌شود.
به طور کلی مخاطبان اصلی «اخلاق مظفری» بیشتر دانش‌آموزان ردۀ متوسط هستند که افزون بر آشنایی با مفاهیم قرآنی، جامع‌المقدمات را خوانده‌اند و با آثار کلاسیک ادبیات فارسی نظیر «گلستان» نیز مأنوس هستند. به بیان دیگر «اخلاق مظفری» حلقۀ گمشده یا حد واسطی میان آثار ابتدایی و آثار پیچیده‌ای نظیر کلیله و دمنه، مرزبان‌نامه و... است. در تدوین این اثر نویسنده به خوبی از شواهد شعری فارسی و عربی، آیات قرآن و بدیع لفظی و معنوی بهره گرفته و در حد کفایت نیز کوشیده است که با گنجاندن واژگان نسبتاً دشوار در متن بهره‌گیری از مصادر عربی اعم از مجرد و مزید خوانند را برای ورود به سطوح بالاتر آماده سازد.
در این پژوهش ضمن معرفی تفصیلی کتاب، منابع اشعار مندرج در آن، ترجمۀ اشعار عربی، ویژگی‌های ادبی اثر و.... بررسی شده است. [۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات