مسعودی، علی بن حسین
| نام | مسعودی، علی بن حسین |
|---|---|
| نام‌های دیگر | علی بن ال‍ح‍س‍ی‍ن ال‍م‍س‍ع‍ودی
مسعودی، ابوالحسن |
| نام پدر | حسین |
| متولد | حدود 287ق |
| محل تولد | بغداد |
| رحلت | 346ق |
| اساتید | ابوالعباس احمد بن سریج |
| برخی آثار | إثبات الوصية للإمام علي بن أبي‌طالب |
| کد مؤلف | AUTHORCODE01337AUTHORCODE |
ابوالحسن على بن حسين بن على بن عبداللّه هذلى (حدود 287-346ق)، متکلم، مورخ و جغرافی‌دان بزرگ اسلامى، از مهمترین آثار او مروج الذهب و معادن الجوهر و التنبیه و الإشراف
خاندان
او از نوادگان عبداللّه بن مسعود، صحابى بزرگ رسول خدا(ص)، بود و به همين دليل به مسعودى مشهور شد. عبداللّه در زمان خلافت عثمان و همزمان با سفر بسيارى از صحابه به شهرهاى مفتوحه، به عراق آمد. در عراق منزلت بالايى يافت و به همين دليل مردم از مواضع او در مقابل عثمان دفاع می‌كردند. برخورد خشونت آميز عثمان با وى از عوامل انقلاب مردم عراق عليه عثمان شمرده مى‌شود.
خاندان ابن مسعود ساليان درازى در عراق زيستند و با پرهيز از ورود به مسائل سياسى در عصر خلفاى اموى و عباسى به مسائل علمى و فرهنگى پرداختند. آنان بغداد را براى سكونت در روزگار منصور انتخاب كردند. بغداد در زمان مسعودى از مهمترين مراكز علمى جهان اسلام به شمار مى‌رفت و اين فرصت مناسبى براى فراگيرى علم و دانش وى بود. علاوه بر آن، خاندان او نيز اهتمام ويژه‌اى به دانش اندوزى وى داشتند.
ولادت
مسعودى در نیمه دوم قرن سوم هجرى در بغداد چشم به جهان گشود و در سال 346 هجرى در فُسطاط (مصر) چشم از جهان بربست. دوران زندگى او همزمان با دوره دوم عصر عباسیان بود که نفوذ نژادهاى غیرعرب, بویژه ترکان, در دستگاه خلافت گسترش فراوان یافته بود.
ولادت او طبق نتیجه پژوهش کراتشکفسکى و خدابخش در آغاز سده دهم میلادى, یعنى در حدود سال 900م, برابر با 287ق است. این مطلب مورد پذیرش دکتر على خربوطلى نیز هست، ولى به نظر مى رسد، تاریخ ولادت مسعودى پیش از این تاریخ باشد. چرا که نخستین مسافرت او به خارج از عراق در سال 303 ق آغاز شده و این دور از خرد است که کسى پیش از آن که به شانزده سالگى برسد براى انجام پژوهشهاى علمى و کسب آگاهى از احوال ملتها و اقوام دور دست بار سفر ببندد.
تحصیلات
مسعودی آموزشهاى نخستین خود را در بغداد فرا گرفت. بغداد آن روز یکى از بزرگترین مراکز تمدن و دانش در جهان بود و به سبب وجود ورّاقان, کتابخانه ها, فقها, قرّاء, ادبا و پیشوایان متعدّد دانش, زبانزد و شهره جهان بوده است و مسعودى از آن بهره برده است.
مسعودى آن هنگام که کودک و جوان بود انواع دانشها و معارف دینى, ادبى و لغوى را از دانشمندان نامدار بغداد و بصره آموخته و به هنگامى که به سفرهاى تحقیقاتى دور و دراز دست یازید نیز از خرمن افکار و اندوخته عالمان فراوان در نقاط مختلف جهان بهره‌مند گردید.
اساتید
- ابوالعباس احمد بن سریج (متوفای306ق)
- محمد بن خلف بن حیان, ملقب به وکیع (متوفای306ق)
- ابوالحسن احمد بن سعید دمشقى اموى (متوفای حدود 307ق)
- زجاج (متوفای311ق)
- ابن درید (متوفای321ق)
- ابن انبارى (م328ه)
- ابوالقاسم جعفر بن همدان موصلى (متوفای 323ق)
- قاضى عبدالله بن زبیر دمشقى
- صولى (متوفای حدود 335ق)
- طاهر بن یحیى بن حسن بن جعفر بن عبدالله بن حسین بن على بن ابى طالب(ع)
- ابوالحسین طوسى
سفرهاى علمى
مسعودى علاوه بر بهره‌گيرى از علوم مختلف مانند لغت، ادبيات، فقه، تاريخ، جغرافيا و فلسفه به زبان‌هاى فارسى، هندى، يونانى، رومى و سريانى آشنا شد. كسب دانش بيشتر و آشنايى بهتر با فرهنگ‌هاى مختلف، او را براى سفر به نقاط مختلف جهان علاقه‌مند كرد. با اينكه در آن زمان دولت‌هاى مستقل حكومت داشتند، ولى وحدت اسلامى همچنان بر مرزهاى سياسى چيره بود و در مجموع مملكتى به نام «مملكت اسلام» را تشكيل مى‌دادند كه هر مسلمانى مى‌توانست آزادانه در محدودۀ جغرافيايى اين مملكت از نقطه‌اى به نقطۀ ديگر سفر كند.
دليل ديگرى كه مسعودى را به ترك بغداد وادار كرد، اوضاع نابسامان سياسى بغداد و تسلط تركان بر خلفاى عباسى بود. او در طىّ اين سفرها مى‌توانست آزادانه و به دور از چالش‌هاى سياسى، تاريخ خلفاى عباسى را تدوين كند و به همين منظور به فارس، کرمان، اصطخر، هند، ملتان و منصوره سفر كرد و از آنجا به كنبايه، صيمور، بومباى و سيلان رفت و سپس سفر دريايى خود را به شهرهاى چين آغاز كرد و پس از بازديد از مداگاسكار و زنگبار به عمان بازگشت. او همچنين سفرى به آذربايجان و گرگان و از آنجا به مناطق شام و فلسطين كرد. با ديدارى از مرزهاى شام به بصره آمد و دوباره به شام بازگشت و براى مدتى در دمشق اقامت نمود.
با اينكه مسعودى به زادگاه خود عشق مى‌ورزيد، شهرهاى عراق را مى‌ستود و ويژگى‌هاى آنها را يادآور مى‌شد ولى مصر را به دو دليل براى اقامت برگزيد: يكى چالش‌هاى سياسى بغداد كه دستاورد سلطۀ نيروهاى غير عرب بود و ديگرى امنيت، آسايش و نهضت علمى-فرهنگى مصر كه محصول حكومت اخشيدى‌ها به شمار مى‌آمد.
مسعودى كتاب «مروج الذهب» را در مصر منتشر كرد و تا پايان عمر در آنجا زيست. او بيان داشته كه تأليف كتاب «مروج الذهب» را در سال 332ق شروع كرده و در سال 336ق. در فسطاط به پايان رسانده است. همچنين يادآور شده كه در سال 342ق. نسخۀ اول كتاب «التنبيه و الاشراف» را تدوين نموده و در سال 345 ق. بر آن كتاب اصلاحات و اضافاتى داشته است.
مذهب مسعودى
شرح حال نگاران شيعه «مسعودى» را از اصحاب اماميه دانسته و به تشيع وى تصريح كرده‌اند. بحث و بررسى او در موضوع امامت نشان از اهتمام و علاقۀ ويژۀ وى بدان موضوع و بيانگر تمايلات مذهبى اوست. عناوين کتاب‌هاى وى در موضوع امامت عبارتند از:-الاستبصار فى الامامة -الانتصار فى الامامة -حدائق الاذهان فى اخبار آل محمد(ص)-مزاهر الاخبار و ظرائف الاثار للصفوة النورية -الصفوة فى الامامة.
پرداختن وى به نظريه «وصايت شيعى» در آغاز كتاب «مروج الذهب» و پى‌گيرى آن در طول تاريخ و اعتقاد بر اينكه «خداوند هيچگاه زمين را از حجت خالى نمى‌گذارد» و ذكر حديثى از پيامبر(ص) خطاب به على(ع) كه «انت و اثنا عشر من ولدك ائمه الحق» مى‌تواند نشان از تشيع بارز وى باشد.
مسعودى اهتمام بسيارى براى ثبت زندگانى حضرت على(ع) و ذكر مناقب و فضائل آن حضرت كرده است. «ابن حجر» سخن مسعودى درباره امتناع بعضى صحابه از بيعت با على(ع) و بيعتشان با يزيد بن معاويه و «تقدم حضرت على(ع) بر ديگر صحابه» در ديدگاه مسعودى را بهترين نشانه بر تشيع او دانسته است.
مقدم كردن آراء و نظريات شيعه به هنگام ذكر آراى مختلف فرق درباره مسئله‌اى، مى‌تواند حاكى از تمايلات مذهبى وى باشد.
وفات
ايشان در جمادى‌الآخر سال 346ق در شهر فُسطاط (قاهره قدیم) مصر در گذشت و پیکرش در قبرستان معروف آن شهر به خاک سپرده شد.
آثار
از کتاب‌هاى متعددى كه مسعودى تألیف كرده،
کتب موجود
2 كتاب باقى مانده است.
- مروج الذهب و معادن الجوهر
- التنبيه و الإشراف (آخرين كتابى است كه تأليف كرده است)
بعضی، کتاب اثبات الوصیة را نوشته او می‌دانند؛ اما برخی در آن تردید کرده‌اند.
کتب مفقود
- اخبار الزمان و من اباده الحدثان من الامم الماضيه و الأجيال الخالية و الممالك الداثرة
- الكتاب الاوسط
- فنون المعارف و ما جرى فى الدهور السؤالف
- ذخائر العلوم و ما كان فى سالف الدهور
- الاستذكار لما جرى فى سالف الأعصار
- نظم الجواهر فى تدبير الممالك و العساكر
- الاخبار المسعوديات
- وصل المجالس بجوامع الاخبار و مختلط الآثار
- تقلب الدول و تغير الآراء و الملل
- راحة الأرواح
- كتاب المبتدأ
- المقالات فى اصول الديانات.
- خزائن‌الدين و سر العالمين.
- الاسترجاع فى الكلام.
- الابانة عن اصول الديانة
- الانتصار
- نظم الادلة فى اصول الملة
- نظم الأعلام فى اصول الاحكام
- المسائل و العلل فى المذاهب و الملل
- الواجب فى الفروض اللوازم
- الاستبصار فى الامامة
- الصفوة فى الامامة.
- حدائق الاذهان فى اخبار اهل‌بيت النبى صلى‌الله‌عليه‌وآله‌و‌سلم و تفرقهم فى البلدان: در اين كتاب از فضائل و مناقب حضرت على(ع) سخن گفته.
- مزاهر الاخبار و طرائف الاثار: اين كتاب در اخبار آل البيت عليهم‌السلام است.
- رسالة البيان فى أسماء الائمة القطعية من الشيعة: اين كتاب درباره زندگانى ائمه اثنا عشرية نوشته شده است.
- الزاهى: در اين كتاب از اسلام حضرت على(ع) سخن گفته است.
- سر الحياة
- القضايا و التجارب.
- الزلف
- المبادئ و التراكيب.
- طب النفوس
- النهى و الكمال
- الرؤوس السبعة من السياسة الملوكية و مللها الطبیعیة.
- الدعاوى السنيعة.
- مقاتل فرسان العجم.
- نام تمامى اين کتاب‌ها در مروج الذهب و التنبيه و الاشراف آمده است. افزون بر اين كتب «ابن نديم» به دو كتاب ديگر در الفهرست اشاره كرده است:
- التاريخ فى اخبار الامم من العرب و العجم.
- كتاب الرسائل.
منابع مقاله
- ر.ک. شکوری، ابوالفضل، «روش تاریخنگاری مسعودی معرفی و نقد»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: آینه پژوهش خرداد و تير 1375 - شماره 38 (13 صفحه -از 2 تا 14).
- مرکز تخصصی حدیث