ابن عزرا، ابراهام بن مئير (ماير)، ابواسحاق ابراهیم بن مجید
| ابن عزرا، ابراهام بن مئير (ماير)، ابواسحاق ابراهیم بن مجید | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | ابراهام بن مئير (ماير)؛ |
| نام‌های دیگر | ابن عزرا، ابراهام بن مئير (ماير)، ابواسحاق ابراهیم بن مجید؛ |
| تخلص | ابن عزرا؛ |
| نام پدر | مئير (ماير)، (مجید)؛ |
| ولادت | 484ق؛ |
| محل تولد | طليطله؛، اندلس؛ |
| محل زندگی | قرطبه، رم، لندن، فرانسه؛ |
| رحلت | 562ق؛ |
| مدفن | قلهره (محل وفات)؛ |
| طول عمر | 78 |
| فرزندان | اسحاق؛ |
| خویشاوندان | |
| دین | یهودی؛ |
| پیشه | مفسّر تورات، اديب، مترجم آثار عربى به عبری، منجم و رياضى‌دان؛ |
| اطلاعات علمی | |
| درجه علمی | مفسّر تورات، اديب، مترجم آثار عربى به عبری، منجم و رياضى‌دان؛ |
| معاصرین | ابوالبرکات بغدادی؛ |
| برخی آثار | 1. ترجمه شرح بيرونى بر زيج خوارزمى، 2. درباره حرکات سيارات، 3. تفسيرهای عهد عتيق، 4. دیوان شعر؛ |
اِبْن‌ِ عِزْرا، ابراهام بن مئير (ماير) (ح 484-562ق/1091- 1167م)، مفسّر تورات، اديب، مترجم آثار عربى به عبری، منجم و رياضى‌دان يهودی اندلسى.
وی در منابع عربى، ابواسحاق ابراهيم بن مجيد خوانده شده است.
او از نخستين پژوهشگرانى است که آثار مسلمانان را به زبان عبری ترجمه کرده و باعث گسترش انديشه و دانش‌های مسلمانان و يهوديان شرق در ميان يهوديان اروپا شده‌اند.
ولادت
ابن عزرا در حدود 484ق در طليطله زاده شد، سپس همراه خانواده به قرطبه مهاجرت کرد.
دو مرحله زندگی
زندگى او را مى‌توان به دو مرحله متمايز تقسيم نمود:
مرحله نخست که حدود نيم قرن به درازا کشيد، در اسپانيا سپری شد. از دوران نوجوانى استعداد و نبوغ او در شعر و زباندانى مشهود بود، چنانکه پيش از خروج از اسپانيا به عنوان شاعر و انديشمند، شناخته شده بود.
مرحله دوم زندگى وی با مهاجرت او در 535ق/1140م از اسپانيا - احتمالاً به سبب فقر و تنگى معيشت آغاز مى‌شود و تا پايان عمر او که در سفرهای طولانى مى‌گذرد، ادامه مى‌يابد.
فرزند ابن عزرا
پسرش، اسحاق، که او هم شاعر شناخته شده‌ای بود، همزمان با پدر اسپانيا را ترک کرد و به بغداد رفت.
در آنجا با هبه‌الله بن ملکا معروف به ابوالبرکات بغدادی، طبيب و فيلسوف، دوستى يافت و شعرهايى برای او سرود و سپس به اسلام گرويد. اين ماجرا ضربه روحى عميقى به ابن عزرا وارد کرد که تجلى آن در شعرهايش مشهود است.
سفرها
ابن عزرا به بغداد سفر کرد تا بتواند فرزند را دوباره به دين يهود بازگرداند، ولى موفق‌نشد، از اين پس ابن عزرا زندگى خود را در سفر و غربت گذراند.
آثار اين سفرها در سبک نگارش او به وضوح برجای مانده است.
تأليفات او در اين مرحله شامل مقاله‌ها و رساله‌های کوتاهى است که اغلب فاقد نظم و ترتيب است.
در 535ق، احتمالاً پس از سفری به شمال افريقا و خاورميانه، در رم مستقر شد و در آنجا تفسيرهای بسياری بر تورات نگاشت که چندان مورد توجه يهوديان آنجا قرار نگرفت.
آثاری نيز درباره دستور زبان عبری نوشت که در 953ق/1546م در ونيز به چاپ رسيده است.
در 542ق از ايتاليا به فرانسه رفت و از جانب يهوديان آنجا به گرمى پذيرفته شد.
مهم‌ترين تفسيرهای او بر عهد عتيق در فرانسه نوشته شد.
در 553ق به لندن رفت و دو يا سه سال بعد به فرانسه بازگشت و کتابى در زمينه نجوم از عربى به عبری ترجمه کرد.
وفات
احتمالاً در اواخر عمر به قلهره در شمال اندلس رفت و همانجا درگذشت.
مفسر و شارح عهد عتيق
ابن عزرا يکى از بزرگ‌ترين مفسران و شارحان عهد عتيق است.
از 535ق به مدت 20 سال تفسيرهای بسيار بر عهد عتيق نوشت که تقريباً همه بخش‌های کتاب را شامل مى‌شود.
مهم‌ترين تفسيرهای او در مورد پيامبران و غزل، غزل‌های سليمان است.
تفسيرهای او بر عهد عتيق با نوشته‌های شارحان ديگر تفاوت چشمگيری دارد و بر موازين علمى و زبان شناسى استوار است.
روش وی آميزه‌ای است از روش کسانى که آراءِ آنان مبتنى بر روايات و نظريه‌های پيشوايان مذهبى است و روش گروه مخالف آن‌ها که هيچ تفسيری را افزون بر متن عهد عتيق روا نمى‌دارند.
ابن عزرا تفسيرهای خود را بر اساس متون و همچنين شرح مجموعه قوانين شرعى و عرفى بزرگان يهود نوشته و درباره شرعيان دين بيشتر به تلمودها توجه داشته است در اين نوآوري‌های او در تفسير مى‌توان وی را پيشگام اسپينوزا، فيلسوف قرن 17م دانست.
ابن عزرا بر خلاف عقايد رايج آن دوره تلويحاً مى‌گويد که اسفار پنجگانه نوشته حضرت موسى(ع) نيست.
او درباره کتاب اشعيا عقيده داشت که اين اثر حاوی نظريه‌های دو پيامبر است و اين نظر وی امروزه به اثبات رسيده است.
افکار فلسفى
ابن عزرا را به سبب داشتن نظريه‌های نوين دينى پدر نقادان کتاب مقدس خوانده‌اند و هر چند او را در شمار فيلسوفان نياورده‌اند، ولى افکار فلسفى او را از خلال تفسيرهايش مى‌توان دريافت.
وی عقيده داشت که سخنانش را مردم نادان نمى‌فهمند و همچنين نمى‌خواست که توده مردم از عقايد افراطى او آگاه شوند، بنابراين در تأليفات خود تعبيرات پيچيده و مبهمى به کار برده است.
عقايدفلسفى او نوافلاطونى است و از سليمان‌بن جبيرول نيز متأثر بوده است. با اينهمه مانند فيلسوفان ارسطويى مسلمان، عقيده داشت که دانش پروردگار به امور کلى تعلق مى‌گيرد، نه به امور جزئى.
ابن عزرا با اعتقاد به دخالت ستارگان در تعيين سرنوشت انسان، نظريه خاصى درباره جبر و اختيار بشر ابراز نکرده است.
شعر ابن عزرا
ابن عزرا شعر نيز مى‌سروده. بعضى از اشعار او با محتوای مذهبى و دارای مفاهيم فلسفى است و از آرزوی او به وحدت و پيوستن به پروردگار سخن مى‌گويد.
بيشتر اين اشعار در اعياد مذهبى يهوديان خوانده مى‌شود.
در شعرهای غير مذهبى او از دوستى و عشق و طبيعت سخن مى‌رود.
وی مضامين شاعرانه جديدی در شعر عبری به کار گرفته، که از آن جمله است اشعاری تعليمى به زبان حيوانات، شعرهايى در قالب چيستان و قطعات هجايى.
يکى از شعرهای او از داستان حى بن يقظان ابن سينا برگرفته شده است.
ابن عزرا توانست شعر اسپانيايى و اشعار عربى‌ِ يهوديان آنجا را به شاعران اروپای غربى معرفى کند، به طوری که بعد از مدتى اين شاعران به تقليد از سبک او به سرودن اشعاری در محتوا و قالب شعر اسپانيايى پرداختند.
ديوان شعر او در 1304ق/1886م در برلين به اهتمام ياکوب اگرس5 به چاپ رسيده است.
دستور زبان عبری
ابن عزرا را به درستى يکى از پيشگامان علم دستور زبان عبری مى‌دانند.
وی اگر چه اصول و نظريه‌های جديدی ابراز نکرده، ولى توانسته است نوشته‌های زبان شناسان عبری را که پيش از وی در مشرق زمين و اندلس آثاری به عربى داشتند، گرد آوری کند و به تدوين آن‌ها به زبان عبری بپردازد. به اين ترتيب يهوديان اروپا توانستند با آثار دانشمندانى که به زبان عربى تأليفاتى داشتند، آشنا شوند و به نزديکى دو زبان عربى و عبری پى برند.
نجوم و علوم رياضى
ابن عزرا آگاهى فراوانى درباره نجوم و علوم رياضى داشت و کتاب‌های بسياری در اين زمينه به زبان عبری از خود به جای گذاشته است.
وی با آگاهى از اطلاعات رياضى دانان عرب زبان، روش استفاده از سيستم ده دهى (اعشاری)، را به يهوديان آموخت و با استفاده از حروف عبری «الف» تا «ط» به جای 1 تا 9 و تعيين علامت ويژه‌ای برای نشان دادن صفر و قرار دادن دهگان در طرف چپ آن، به صورتى که اکنون معمول است، کمک بزرگى به يهوديان کرد.
از مهم‌ترين کارهای او ترجمه شرح بيرونى بر زيج خوارزمى است. وی اين کتاب را در 555ق/1160م به زبان عبری ترجمه کرد.
اصل کتاب که به زبان عربى بوده است از بين رفته و تنها ترجمه عبری آن به جای مانده است.
ابن عزرا بر اين اثر مقدمه‌ای نوشته است. قسمتى از متن عبری کتاب همراه با ترجمه آلمانى آن توسط اشتاين اشنايدر به چاپ رسيده است. در اين مقدمه، ابن عزرا از تأثير افکار رياضى دانان و منجمان هندی بر دانشمندان عرب زبان سخن گفته و از کنکه يا منکه رياضى دان و منجم هندی الاصل دربار هارون الرشيد ياد کرده است. به عقيده ابن عزرا، کنکه اعداد اصلى (اعداد نه‌گانه) و سيستم ده دهى را به اعراب آموخته است. بنابر گفته او، اين شخص را زيجى بوده که خوارزمى برای تهيه زيج خود از آن سود برده است.
ابن عزرا نيز در کتابش «درباره حرکات سيارات»، از روش بطلميوس و دانشمندان عرب زبان استفاده کرده و به نتايج علمى قابل توجهى رسيده است. وی با مطالعه محاسباتى که دانشمندان عرب زبان، مانند ابن مقفع و ديگران، در زمينه حرکت خورشيد انجام داده بودند، متوجه شد که خورشيد نمى‌تواند در يک محل ثابت بماند؛ نکته‌ای که پيش از او بطلميوس نيز نتوانسته بود به آن پى ببرد. او همچنين دو رساله ماشاءالله در علم احکام نجوم را به عبری ترجمه کرده است از طريق همين ترجمه‌ها و نوشته‌های ابن عزرا در زمينه علم نجوم بود که دانشمندان اروپايى توانستند با معلومات و دستاوردهای منجمان و رياضى دانان عرب زبان آشنا شوند.
گفته مى‌شود که وی مدتى هم در هند اقامت کرده و در نگارش آثار علميش از منابع هندی سود جسته است. اما اشتاين اشنايدر («آيا ابن عزرا در هند بوده؟»، اين نظريه را رد کرده است.
آثار
ابن عزرا حدود 108 کتاب به زبان عبری نوشته يا ترجمه کرده است.
اکثر آثار او طى قرون گذشته به زبآن‌های لاتينى، آلمانى و فرانسه ترجمه شده است.
نوشته‌های او از اين رو مورد توجه بوده که نه تنها حاوی اطلاعات وسيع و عميق هستند، بلکه شيوه نگارش، کوتاه و آهنگين بودن جملات، بيان هزل آميز و قالب معمايى آن خواننده را مجذوب مى‌کند و او را به تفکر و تأمل وا مى‌دارد.
از جمله آثار وی:
1-درباره حرکات سيارات،
2-ترجمه شرح بيرونى بر زيج خوارزمى،
3-ديوان شعر،
4-تفسيرهای عهد عتيق،
[۱].
پانویس
- ↑ رازپوش، شهناز ، ج4، ص289-287
منابع مقاله
رازپوش، شهناز، دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.