ابن خطیب، محمد بن على
| ابن خطیب، محمد بن على | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | ابن خَطیب اِرْبِلى، بدرالدین ابوالمعالى محمد بن على |
| لقب | بدرالدین |
| نام پدر | على |
| ولادت | 686ق |
| محل تولد | اربل، عراق |
| محل زندگی | موصل |
| رحلت | 755ق |
| مذهب | شافعى |
| اطلاعات علمی | |
| شاگردان | ابن رافع |
| برخی آثار | حاشیه بر كتاب تسهیل‌الفوائد ابن مالك، شرحى بر كتاب الحاوي الصغیر، شرح كتاب الكافیة الشافیة ابن مالك |
ابن خَطیب اِرْبِلى، بدرالدین ابوالمعالى محمد بن على (686 - 755ق/1287-1354م)، ادیب، شاعر، نویسنده، نحوی و فقیه شافعى.
نسبت او را اربلى موصلى گفته‌اند. از انتساب وی به اربل و سپس به موصل چنین برمى‌آید كه در اربل عراق زاده شده و بعد از آن در موصل اقامت گزیده است. ابن حجر او را مردی باهوش و خردمند مى‌داند كه حافظه‌ای شگرف داشت، چنان‌كه الحاوی الصغیر را در 60 روز و شمسیة در علم منطق را یك روزه حفظ كرد. در علم قرائات نیز متبحر بود.
شاگردان
از جمله كسانى كه نزد وی شاگردی كرده‌اند، ابن رافع است كه در ذیل تاریخ بغداد، استاد را ستوده است.
از نحوه زندگانى او اطلاعى در دست نیست، جز این‌كه روزگاری به نمایندگى از جانب امیر موصل به مصر رفت و پس از 50 روز اقامت در مصر به موصل بازگشت. غیر از ارجوزه‌ای كه از آن به تفصیل سخن خواهد رفت، آن‌چه از نظم او در میان كتب برجای مانده دو بیت زیبای عاشقانه است.
از سال‌های پایان زندگى او اطلاعى در دست نیست و حتى منابع كهن، با آن‌كه برخى تاریخ ولادت وی را آورده‌اند، گویى از سال وفاتش بى‌اطلاع بوده‌اند. حاجى خلیفه هم كه به وفات او اشاره كرده، تاریخ نادرستى آورده است. تاریخ یاد شده در آغاز مقاله، از قول متأخران است.
آثار منسوب
آثاری كه به ابن خطیب نسبت داده‌اند، عبارتند از:
1. حاشیه بر كتاب تسهیل‌الفوائد ابن مالك در نحو؛
2. شرحى بر كتاب الحاوي الصغیر، تألیف شیخ نجم‌الدین قزوینى شافعى كه در بیان فروع مذهب شافعى نگاشته شده است؛
3. شرح كتاب الكافیة الشافیة ابن مالك در نحو؛
4. بروكلمان رساله‌ای به نام في تعریف‌العلوم بدو نسبت داده است.
علاوه بر آن‌چه گذشت در 1313ق/1895م كتاب كوچكى به نام أرجوزةالأنغام، شامل 100 بیت در علم موسیقى كه در هند به دست آمد و در پایان آن مؤلف نام خویش را (محمد بن على بن خطیب اربلى) ذكر كرده و گوید آن را در مدت یك روز یا كمتر در «رنداد» یا «مرتداد» (شاید مراد او، ماه مرداد بوده)، در 729ق/1329م سروده است. این ارجوزه در 1331ق/1913م در مجلة المشرق... تحت عنوان «جواهرالنظام في معرفةالأنغام» انتشار یافت. ناشر صریحاً متذكر مى‌گردد كه با وجود تفحص بسیار هیچ‌گونه اطلاعى درباره ناظم ارجوزه نیافته و در هیچ‌یك از فهرست‌های اروپا و مصر و آستانه (استانبول) ذكری از آن ندیده است. در 1370ق/1951م عزاوی نسخه دیگری به دست آورد و آن را پس از مقابله با متن المشرق در كتاب خود الموسیقى العراقیة في عهدالمغول و التركمان مجدداً به چاپ رسانید. همچنین شرحى بر ارجوزه با نام برءالأسقام، شرح القصیدة في الأنغام در كتابخانه برلین (شم 5515) موجود است كه در آغاز آن به مؤلف قصیده، یعنى «محمد بن [على] الخطیب اربلى» اشاره شده است. پیدا شدن همین ارجوزه سبب گردید كه بسیاری از مؤلفان معاصر، ابن خطیب را در موسیقى نیز صاحب‌نظر بدانند. عزاوی از این حد نیز فراتر رفته با تمسّك به كتاب مسالك‌الأبصار، ابن خطیب را از مشاهیر موسیقى روزگار خود مى‌شمارد كه در مجالس غنای هولاكو شركت مى‌كرده است. همو جمال‌الدین دیسنى (الدّاسنى) را از جمله شاگردان وی در علم موسیقى مى‌داند، اما از آن‌جا كه هیچ‌یك از متقدمین ذكری از ابن ارجوزه به میان نیاورده و حتى اشاره‌ای به شناخت وی از علم موسیقى نكرده‌اند، و نیز با توجه به مرتبت او در علم فقه، پذیرفتن آمدوشدهای او به مجالس غنا، سخت بعید به نظر مى‌رسد.[۱]
پانویس
- ↑ صادقى، مریم، ج3، ص429-430
منابع مقاله
صادقى، مریم، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1374.