إيضاح المكنون في الذيل علی كشف الظنون عن أسامي الكتب و الفنون
إيضاح المكنون في الذيل على كشف الظنون عن أسامی الكتب و الفنون، اثر عربى اسماعيل پاشا بن محمدامین بن میرسليم البابانى بغدادى، با تصحيح محمد شرف‌الدين پالتقاپا و رفعت بيگله كليسى، یکى از ذيل‌هاى ارزشمندى است كه بر کتاب «كشف الظنون» حاجى خليفه (كاتب چلبى) نوشته شده است.[۱]
| إيضاح المکنون في الذيل علی کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بغدادی، اسماعیل (نویسنده) |
| ناشر | دار إحياء التراث العربي |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اگرچه کتاب، ذيل «كشف الظنون» بوده و شايد نشانگر تواضع علمى مؤلف مى‌باشد، ولى از بسيارى از جهات، بر کتاب «كشف الظنون» برترى دارد.[۲]
کتاب در نيمه اول قرن چهاردهم قمرى نوشته شده است.
ساختار
کتاب، فاقد مقدمه بوده و مطالب كه دربردارنده نام كتب و فنونى است كه نویسنده به آن‌ها دسترسى پيدا كرده، بر اساس حروف الفبا و در دو جلد، تنظيم شده است.
روش كار و تحقيق اسماعيل پاشا در تأليف و تصنيف کتاب «إيضاح المكنون»، با روش كاتب چلبى فرق داشته است.[۳]
گزارش محتوا
مؤلف نه‌تنها شبهات و مبهمات وارده در کتاب «كشف الظنون» را تصحيح نموده، بلكه اطلاعات دقيق‌ترى از كاتب چلپى مى‌دهد.[۴]
روش مؤلف «كشف الظنون» در ذكر کتاب‌ها، بر اساس تقسيم علوم رايج آن زمان مى‌باشد؛ يعنى بر حسب تقسيم‌بندى علوم، نام کتاب‌ها ذكر مى‌شده است، درحالى‌كه روش اسماعيل پاشا، به‌صورت فهرست الفبايى آثار مى‌باشد.[۵]
روش و اسلوب اسماعيل پاشا در «إيضاح المكنون» در معرفى آثار و کتاب‌ها، مختلف و گونون است؛ يعنى اطلاعات ارائه‌شده درباره همه کتاب‌ها، یکسان نيست؛ مثلا:
- از برخى کتاب‌ها فقط به ذكر نام مؤلف اكتفا مى‌كند.
- در ذيل نام بعضى از کتاب‌ها، نام مؤلف، سال وفات و همچنين محلى كه کتاب در آن وجود داشته را ياد مى‌كند.
- در بعضى موارد، قسمت اول و يا آخر کتاب هم در كنار معرفى کتاب آورده مى‌شود.
- در بعضى موارد، فقط به ذكر نام کتاب و محلى كه کتاب موجود است، اشاره دارد؛ مانند: «أخبار الجلاد في فتوح البلاد (من کتاب أياصوفية)»؛ يعنى این کتاب در کتابخانه اياصوفيه استانبول موجود است.
- در بعضى موارد، مؤلف جهت توضيح بيشتر درباره برخى از مؤلفين مى‌نویسد كه این مؤلف، صاحب فلان کتاب است و هدف وى این است كه خواننده را با آثار ديگر مؤلف نيز آشنا سازد؛ مثلا: «الأطواق الزمردية في أذواق النقشبندیة»، تأليف شيخ كمال‌الدين محمد الحلبى صاحب «الإتحاف».[۶]
اسماعيل پاشا برخى کتابخانه‌هاى عمومى و شخصى را به چشم خود مشاهده و ملاحظه نموده و در ذيل کتاب‌ها، مرجع و مكان به دست آمدن مآخذ را ياد كرده است؛ مثلاًوقتى از «زيتونيه» نام مى‌برد، مقصود کتابخانه دانشگاه زيتونيه تونس مى‌باشد و همچنين کتاب‌هاى موجود در کتابخانه اياصوفيه و کتابخانه شخصى سلطان محمود عثمانى و کتابخانه خصوصى رضا پاشا كه برخى از این کتابخانه‌ها فعلا در کتابخانه مركزى دانشگاه استانبول موجود مى‌باشد.[۷]
در بعضى موارد، اطلاعات ارائه‌شده پيرامون کتاب‌ها، كامل مى‌باشد؛ يعنى گذشته از نام کتاب، نویسنده به ذكر سال وفات مؤلف و حتى زبان کتاب (كه مثلاًتركى، عربى يا فارسی است) مى‌پردازد؛ مثلاً«آثار المشتاق في أسرار العشاق» تركي، للشيخ مصطفى مشتاق البتليسي، المتوفى 1274ق.[۸]
به‌عنوان نمونه، به چند اثر از «إيضاح المكنون» اشاره مى‌شود:
- أخبار صاحب الزنج، تأليف احمد بن ابراهیم بن معلى بن اسد ابوبشر بصرى.
- إعلام أبناء الدهر بأحوال ماوراءالنهر، از شهاب‌الدينبن بهاءالدين بن سبحان بن الكريم المرجان القزان الحنفى و...[۹]
- إخبار المستفيد بأخبار خالد بن الولید، از رضى‌الدين ابوعبدالله محمد بن ابراهیم بن يوسف بن عبدالرحمن حلبى حنفى، معروف به ابن الحنبلى، متوفى 971ق.[۱۰]
- أدب السلطان، از ابوعبدالله محمد بن جعفر بن احمد تمیمى نحوى، معروف به قزاز قيروانى، متوفى 412ق.[۱۱]
در پایان گفتنى است كه متأسفانه حاجى خليفه به جهت جو حاكم بر مدارس علمیه عثمانيه و تصلب بعضى از علما و ذوات علم مدارس شهرهاى قلمروى امپراطورى و با توجه به حساسيت سياسى حاكم بر روابط آل عثمانى و صفویه، در تأليف «كشف الظنون»، تعمدا و يا از روى تجاهل و يا خوف، كتب نویسندگان شيعه را در اثرش ذكر ننموده و احتمالا جو نامناسب حاكم بر مدارس علمیه، در این امر، دخالت مستقيم داشته است. اما اسماعيل پاشاى بغدادى، به علت اقامت طولانى در بغداد و مصاحبت، معاشرت و آشنايى نزدیک با دانشمندان و علماى گران‌قدر شيعه، نوعى شرح صدر از خود نشان داده و آثار علما و بزرگان شيعه سلف و معاصر خود را در اثرش ذكر كرده است و این یکى از امتيازات کتاب «إيضاح المكنون» بشمار مى‌رود؛ به‌عنوان مثال، نام چند کتاب از علما و نویسندگان شيعه مذكور در «إيضاح المكنون»، عبارتند از:
وضعيت کتاب
کتاب، فاقد فهرست مطالب بوده و فهرست كلماتى كه بعضى از حروف يا نقاط آن‌ها در چاپ، حذف شده و تصحيح آن‌ها، در انتهاى هر دو جلد کتاب آمده است.