آنتولوژی شعر اجتماعی ایران
| آنتولوژی شعر اجتماعی ایران | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | موسوی، حافظ (نویسنده) |
| ناشر | ورا |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1397 |
| شابک | 1ـ22ـ8984ـ600ـ978 |
| موضوع | شعر فارسی - جنبه‌ها‌ی اجتماعی,شعر فارسی - قرن ۱۳ق. - تاریخ و نقد,شعر فارسی - قرن ۱۴ - تاریخ و نقد,شعر فارسی - قرن ۱۳ق. - مجموعه‌ها,شعر فارسی - قرن ۱۴ - مجموعه‌ها,شعر سیاسی - قرن ۱۳ق. - تاریخ و نقد,شعر سیاسی - قرن ۱۴ - تاریخ و نقد |
| کد کنگره | PIR ۳۶۱۴/م۸آ۸ ۱۳۹۷ |
آنتولوژی شعر اجتماعی ایران با گردآوری و تألیف حافظ موسوی، آنچه در این کتاب مد نظر است، نه وجه عام یا شاخصۀ عمومی شعر، بلکه مطالعه و تحقیق در باب آن بخش از اشعاری است که به طور مشخص به اجتماع و سیاست پرداخته‌اند و می‌توان آنها را ذیل عنوان شعر اجتماعی و سیاسی طبقه‌بندی کرد.
گزارش کتاب
ادبیات مدرن ایران به‌خصوص شعر نو فارسی در مقوله تحقیق و پژوهش بدنه‌ای رنجور و ضعیف دارد، متاسفانه بعضی نگاه‌ها و نظرها باعث شده‌اند، جامعه دانشگاهی ایران کمتر در فکر تألیف آثار پژوهشی معتبر در منظومه شمسی ادبیات مدرن فارسی باشد و به نوعی می‌توان گفت اثر قابل توجه‌ای در این حوزه با همت جامعه علمی دانشگاهی تالیف نشده است. شعر نو فارسی در این میان فرزنده ناخوانده و ناخلفی فرض شده که تا آنجا که ممکن است نباید دیده و خوانده شود. البته در این میان حساب معدود اساتید صاحب عنوان و نام دانشگاه که آثاری در این حوزه با سرمایه وعلاقه شخصی خود تالیف کرده‌اند جداست، هر چند بی‌مهری‌ها دیده‌اند و قدر و منزلت این نوع تالیف از سوی محافل دانشگاهی آنچنان که شایسته است شناخته نشده، که به عنوان کتاب درسی یا منبع معتبر به دانشجویان معرفی شوند.
از سوی دیگر ادبیات ایران و شعر فارسی به شدت نیازمند تحقیق‌ها و پژوهش‌های دقیقی است که در حوزه‌های مختلف بتوانند زمینه بررسی همه جانبه‌های خلاق آن را برای محققین عرصه‌های دیگر فراهم آورد. با درک اهمیت این رویکرد و نگاه بود که از سال‌های قبل تصمیم‌گرفته شده مجموعه‌ای شامل گزیده‌های جامع و معتبر برای شعر و ادبیات داستانی مدرن فارسی با کمک شاعران و محققان صاحب قلم فراهم آید. گزیده‌هایی که انواع شعر مدرن فارسی را به لحاظ زیبائی‌شناسی محتوایی به طور جامع در صدد و چند سال گذشته به مخاطبان و محققان عرضه و معرفی کند و با برخورداری از مقدمه‌های دقیق و راهگشا مسیر گذشته را به آیندگان نشان دهد.
هنگامی که سخن از شعر اجتماعی به میان می‌آید، نخستین پرسش می‌تواند این باشد که مگر شعر غیراجتماعی هم داریم؟ این پرسش، پرسش بجایی است؛ زیرا شعر اساسا پدیده‌ای اجتماعی و هدف آن همچون خود زبان، ایجاد ارتباط بین انسان‌هاست. شاعر اگرچه در به‌کارگیری زبان، روالی غیرمعمول را برمی‌گزیند و با تأکید بر خود زبان و برجسته‌سازی سویۀ زیبایی‌شناسی آن، انتقال معنا را به تعویق می اندازد، با این حال همچنان درصدد ایجاد ارتباط با مخاطب یا مخاطبانی است که قرار است شعر او را بخوانند.
در مورد کارکرد اجتماعی شعر شاید نیازی به استدلال‌های درازدامن نباشد. همین که شعر از روزگاران بسیار دور تا به امروز همچنان به حیات خود ادامه داده و بحث دربارۀ چندوچون آن، دست‌کم از زمان فیلسوفان کلاسیک یونان تا فیلسوفان و اندیشمندان همین قرنی که ما در آن زندگی می‌کنیم، جریان داشته و دارد، دلیل محکمی است بر ضرورت وجودی شعر و حضور غیرقابل انکار آن در عرصۀ حیان اجتماعی. اما آنچه در این کتاب مد نظر است، نه این وجه عام یا شاخصۀ عمومی شعر، بلکه مطالعه و تحقیق در باب آن بخش از اشعاری است که به طور مشخص به اجتماع و سیاست پرداخته‌اند و می‌توان آنها را ذیل عنوان شعر اجتماعی و سیاسی طبقه‌بندی کرد. اینکه چنین عنوانی آیا می‌تواند از دقت و جامعیت برخوردار باشد یا نه، موضوعی است قابل بحث. هر آینه ممکن است این پرسش مطرح شود که مثلا آیا اشعار شبانی یا حماسی یا حتی غنایی را می‌توان فاقد خصلت اجتماعی و سیاسی دانست؟ و به عبارت دیگر آیا می‌توان شعر اجتماعی و سیاسی را گونه‌ای مستقل از گونه‌های شناخته‌شدۀ شعر به حساب آورد؟ چنین پرسش‌ها و تعریض‌هایی اگرچه بی‌ربط نیست، اما هدف در این کتاب و نمونه‌هایی که در پی خواهد آمد، تمرکز بر روی اشعاری است که درون‌مایۀ آنها چنان که گفته شد، اجتماع و سیاست است؛ اشعاری که ممکن است از منظری دیگر بتوان آنها را ذیل عناوین دیگری نیز طبقه‌بندی کرد. به عنوان مثال شعر «پادشاه فتح» نیما را می‌توان شعر حماسی به حساب آورد، یا شعر «هست شب» همان شاعر را شعری غنایی. با این حال به نظر این نگارنده، هر دو شعر نامبرده، شعرهایی عمیقا سیاسی‌اند و می‌توان آنها را ذیل عنوان شعر اجتماعی و سیاسی نیز طبقه‌بندی کرد.
برای شروع کار، سیاهه‌ای از اسامی شاعران ایران از زمان مشروطه تا پایان دهۀ هشتاد تهیه شده که بالغ بر یکصد و شصت نام را دربر می‌گیرد. از آنجا که گردآوری و گزینش آثار این تعداد شاعر و گنجاندن آن در یک کتاب مقدور نیست، تصمیم بر این شده که این آنتولوژی در دو بخش کار شود. بخش نخست (جلد اول) دربرگیرندۀ شاعران دورۀ مشروطه تا شاعرانی که تا پیش از دهۀ شصت به شهرت یا شهرت نسبی رسیده‌اند و بخش دوم دربرگیرندۀ شاعرانی که از دهۀ شصت به بعد به عنوان شاعران جدی و حرفه‌ای شناخته شده‌اند. روش کار در تهیه و تدوین نخستین مجلد این آنتولوژی به این شکل است که آثار هر یک از شاعران این مجموعه را تا جایی که دسترسی به آنها مقدور بود، به ترتیب تاریخ انتشارشان مطالعه شده و از شعرهای اجتماعی و سیاسی آنها فهرستی تهیه شده است و سپس از بین آنها شعرهایی را که به لحاظ سبک شخصی و دیدگاه اجتماعی همان شاعر، نمونه‌وارتر بودند برگزیده شده است. بدیهی است که در انتخاب شعر‌ها، محتوای اجتماعی و سیاسی آنها برای نویسنده مهم‌تر از ارزش زیبایی شناختی‌شان بوده است. هدف نویسنده تنها ارائۀ بهترین شعرهای اجتماعی و سیاسی نیست، بلکه هدفش نشان دادن سیمای واقعی‌تری از کم و کیف تفکر اجتماعی و سیاسی نهفته در شعر معاصر فارسی بوده است. در این انتخاب‌ها طبیعتا به شهرت و اعتبار شاعر و نفوذی که شعر او در بین مردم داشته است توجه شده است. اگر این معیارها نبود و هدف صرفا ارائۀ گزینه‌ای از بهترین شعرهای اجتماعی و سیاسی می‌بود قطعاً تعداد قابل ملاحظه‌ای از شعرهای این مجموعه انتخاب نمی‌شد.
تعدادی از شاعران این مجموعه کارنامۀ شعری‌شان پیش از دهۀ شصت بسته شده است، اما تعداد بیشتری از آنها پس از دهۀ شصت نیز در فضای شعر فارسی حضور داشته و ای‌بسا که بهترین شعرهایشان را در دورۀ اخیر نوشته‌اند. در مورد گروه دوم تلاش شده شعرهایشان به گونه‌ای انتخاب شود که تغییرات و چرخش‌‌های احتمالی دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی‌شان نشان داده شود. با این حال تمرکز نویسنده در این بخش و به ویژه در مقدمۀ این کتاب، بر روی نحوۀ نگرش شاعران این مجموعه به مسائل اجتماعی و سیاسی مبتلا به کشورمان تا پیش از انقلاب سال پنجاه و هفت بوده است.
در مقدمۀ کتاب پس از مروری اجمالی بر تعاریفی که از شعر اجتماعی و سیاسی وجود دارد، به نقش شعر فارسی در احیاء و ماندگاری زبان فارسی و جایگاه آن در فرهنگ و هویت ملی ایرانیان اشاراتی شده است و سپس با مروری بر پیشینۀ رویکرد اجتماعی و سیاسی در شعر فارسی، کارنامۀ شعری چند تن از شاخص‌ترین شاعران معاصر، با تمرکز بر روی نحوۀ انعکاس تحولات سیاسی و اجتماعی ایران دورۀ پهلوی در آنها، به شکل توصیفی روایت شده است. برای این بخش، نیما یوشیج، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث و نصرت رحمانی برگزیده شده‌اند. نیما به عنوان ترسیم‌کنندۀ خطوط اصلی رویکرد اجتماعی و سیاسی شعر نو فارسی، شاملو و اخوان به عنوان ترسیم‌کنندۀ خطوط اصلی رویکرد اجتماعی و سیاسی شعر نو فارسی، شاملو و اخوان به عنوان شاعرانی که اشعار اجتماعی و سیاسی‌شان بیشترین بازتاب را در بین روشنفکران دهه‌های سی تا پنجاه داشته است، و نصرت رحمانی به عنوان شاعری معترض و کمتر سیاسی. در این بخش همچنین شعر سهراب سپهری به عنوان شاعری که از سیاست رویگردان بود اما شعرش از تاثیر و طنین اجتماعی گسترده‌ای برخوردار بوده بررسی شده است.
بخش دیگری از این کتاب به نحوۀ بازتاب وقایع سیاسی تاریخ معاصر ایران در شعر سیاوش کسرایی به‌عنوان شاعری حزبی اختصاص یافته است. انتخاب سیاوش کسرایی به این دلیل است که او علاوه بر پایبندی به ایدئولوژی مارکسیستی نوع شوروی، همواره به سیاست‌های حزب تودۀ ایران وفادار بوده و خود را ملزم به تبلیغ آن می‌دانسته است. در این بخش می‌شد از شاعران هوادار جنبش چریکی نیز که همگی بیش و کم با زبان و استعاره‌هایی مشابه به تبلیغ یک حرف و سخن می‌پرداخته‌اند نمونه‌هایی را انتخاب کرد، اما هیچ یک از آنها در شعر فارسی از سابقه، معروفیت و اعتبار کسرایی برخوردار نبوده‌اند.
بخش جداگانه‌ای نیز به شعر زنان شاعر در دورۀ مورد بحث، با تاکید بر روی اشعار پروین اعتصامی، سیمین بهبهانی، فروغ فرخزاد و طاهره صفارزاده اختصاص یافته است. این تفکیک از آن رو مفید دانسته شده که در شعر زنان این دوره مسائل و موضوعاتی مورد توجه قرار گرفته است که در شعر مردان کمتر به آنها توجه شده است.
در بخش پایانی مقدمه چند مبحث کلی و مشترک دربارۀ شعر اجتماعی و سیاسی این دوره بررسی شده است که می‌تواند مدخلی برای پژوهش‌های آتی به حساب آید.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات