تحفه شاهی

تحفه شاهی، تألیف میرزا عبدالعظیم بوستانی بخارایی، با تصحیح نادره جلالی، کتابی است پیرامون خانات منطقه ماوراءالنهر و بخارا در قرن سیزدهم هجری.

‏تحفه شاهی
تحفه شاهی
پدیدآورانسامی، عبدالعظیم (نویسنده) جلالي، نادره (محقق)
ناشرانجمن آثار و مفاخر فرهنگي
مکان نشرایران - تهران
سال نشرمجلد1: 1388ش ,
شابک978-964-528-119-7
موضوعبخارا (خان نشين) - تاريخ منغيتيان بخارا، 1753 - 1920
زبانفارسی
تعداد جلد1
کد کنگره
‏‏DK‎‏ ‎‏949‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏3‎‏س‎‏2
نورلایبمطالعه و دانلود pdf

تاریخ نگارش

نویسنده در سال 1319ق، تألیف کتاب را آغاز نموده است.[۱].

اهمیت کتاب

توجه به فقدان یک متن تاریخی منظم درباره حوادث ماوراءالنهر در دوران سلاطین منغیت، اهمیت عظیم کتاب را آشکار می‌سازد[۲].

ساختار

کتاب با دو مقدمه از انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و مصحح آغاز و مطالب بدون تبویب یا فصل‎بندی خاصی، در موضوعات و عناوین متعدد، عرضه شده است.

به‎رغم آنکه این اثر در سال‎های نخستین قرن بیستم تألیف شده، سبک تاریخ‎نگاری‌اش همان سبک تاریخ‎نگاری سنتی‎، یعنی وقایع‎نگاری نقلی صرف است. آنجا هم که مؤلف در ذکر منابع خود «روضة‎الصفا» و جز آن را نام می‎برد، مبین آن است که او شیوه همین نویسندگان را مد نظر قرار داده و به‎رغم آنکه از اسناد، مدارک و مکاتیب موجود در بایگانی اداری بخارا می‎توانسته بیشترین استفاده را بنماید، اما جز در مواردی معدود، از چنین اسنادی نام نبرده و شیوه نگارش متن نیز استفاده کافی از این موارد را نشان نمی‎دهد[۳].

شیوه نویسنده، شیوه‎ای وقایع‎نگارانه است، اما از آنجا که فردی اهل علم و دانش بوده، به‎گونه‎ای نیز اوضاع سیاسی و اجتماعی اوضاع زمانه را در لابه‎لای مطالب تاریخی به تصویر می‎کشد[۴].

وی دارای نثری روان، توأم با عبارت‎پردازی و پیرایه‎های لفظی و بیانی است و در بیان مطالب کتاب، به اقتضای کلام، از شعر و حدیث نیز بهره جسته است.[۵].

گزارش محتوا

در مقدمه انجمن، به این نکته اشاره شده است که اثر حاضر، یکی از متون مهم در باب سلاطین منغیتیه و ارتباط آنان با دولت قاجار و روس‎ها و پایان یافتن اقتدار منغیتیان بر بخارا و دیگر شهرهای ماوراءالنهر است که اطلاعاتی در اختیار خوانندگان قرار می‎دهد[۶].

در تصحیح و تحشیه متون کهن، مهم‎ترین کار مصحح، نگارش یک مقدمه مفصل است که در آن به توضیح درباره جغرافیای مناطقی که حوادث آن کتاب در آن اتفاق افتاده‎، ذکر اهمیت اثر از طریق مقایسه مستند و مستدل متن با دیگر آثار موازی، ذکر ارزش‎های غیر تاریخی کتاب نظیر ارزش ادبی، جغرافیایی و جز آن، تعداد نسخه‎ها و مقایسه آنها با یکدیگر و معرفی روش کار خود می‎پردازد. مصحح این اثر وزین نیز مقدمه‎ای برای کتاب ترتیب داده است، ولی در آن به تشریح و تفصیل بیش از حد و بی‎مورد تاریخ شیبانیان، هشترخانیان و سرانجام منغیتی‎ها پرداخته است؛ درحالی‎که ارائه توضیح مفصل درباره اشخاص و وقایعی که همه کتاب درباره آنها است یا در این کتاب بدان‎ها پرداخته نشده، بی‎مورد است. این در حالی است که وی از توضیح درباره بسیاری مسائل ضروری که باید به آنها می‎پرداخت، غافل شده است؛ از جمله اینکه در این مقدمه مفصل، حتی یک کلمه هم درباره حدود جغرافیایی قلمرو منغیت‎ها نگفته است؛ درحالی‎که ‎در این کتاب نام بیش از دویست شهر و روستای کوچک و بزرگ در قلمرو منغیت‎ها آمده که خود گنجینه‎ای بسیار باارزش محسوب می‌شود. لازم بود که مصحح در خصوص این قضیه هم توضیح می‎دادند که اصولا حدود و ثغور قلمرو منغیت‎ها کجا بوده و آنان در چه نقاطی با ایران، درانی‎های افغانستان، خانات خوقند و خیوه همسایه بودند و بر سر تصرف چه مناطقی با این همسایگان درگیری داشته‎اند. ازآنجاکه موضوع کتاب، شرح تاریخ سلاطین منغیت است و نویسنده آن کتابی دیگر نیز به نام تاریخ سلاطین منغیتیه دارد که مصحح به نام آن اشاره کرده است، بسیار ضروری می‎نمود که در این مقدمه، با برشمردن برخی ویژگی‎های این دو اثر، بر تفاوت‎های آن دو تأکید شود تا خواننده آنها را یکی نپندارد[۷].

کتاب یکی از متون فارسی نوشته‎شده در ماوراءالنهر است و سبک ادبی نوشتار مؤلف‎، چگونگی صرف افعال، زمان‎ها و برخی از اصطلاحات خاص آن منطقه در این اثر موجود است که برای افرادی که درباره تطور زبان فارسی و گویش‎های آن تحقیق می‎کنند، می‎تواند بسیار مفید باشد. همچنین کتاب حاوی بسیاری از اشعار و سروده‎های شاعران ماوراءالنهر قرن سیزدهم است.[۸].

با توجه به آنکه هیچ تاریخ رسمی‌ای در دربار منغیتی‎های بخارا نوشته نشده و دیگر مورخان یا سفرنامه‎نویسان نیز به تناسب موضوع خود‎، درباره این سلسله، نکاتی را ثبت کرده‎اند که از روی آنها فهم و درک تاریخ منغیتی‎ها دشوار است، لذا کتاب تاریخی حاضر، از اهمیت فوق‎العاده زیادی برخوردار است. برخی از جنبه‎های اهمیت تاریخی کتاب حاضر، در ذیل بیان و برشمرده می‌شوند:

مهم‎ترین جنبه اهمیت آن، انعکاس نظر اهالی ماوراءالنهر در خصوص حوادث دوران منغیت‎ها است که عموماًمبتنی بر اندیشه مذهبی تسنن و اندیشه قومی منغیت می‎باشد. در این اندیشه، شیعیان به‎عنوان دشمنان مذهبی و قنقرات‎های خیوه و مینگ‎های خوقند به‎عنوان دشمنان قومی و ایلی در نظر گرفته می‌شدند که بر اساس آن‎، قتل و اسارت و خرید و فروش شیعیان و زیر سلطه گرفتن مینگ‎ها و قنقرات‎ها و همچنین ممانعت از تاخت‎وتازهای آنها عملی پسندیده و قابل تحسین است.[۹].

دیگر جنبه قابل توجه در این اثر‎، این است که شغل لشکرنویسی مؤلف، باعث شده تا کتاب وی عموماًشرح نبردها و جنگ‎های امیران بخارا با همسایگان باشد. بدین ترتیب، اگرچه از مسائل و ماجراهای اجتماعی هم (جز در مواردی که به امور نظامی مربوط باشد و آن‎هم به‎صورت غیر مستقیم) چیزی نمی‎نویسد، حتی از ایلچی‎ها، سفیران، تجار و مسائل جاری در دربار و دیوان و جز آن، خبری به دست نمی‎دهد، اما شرح تفصیلی دقیق جنگ‎ها، باعث شده تا شیوه جنگیدن و اصطلاحات فراوان نظامی که در آن دوره استفاده می‌شد، در این کتاب بیاید. درعین‎حال، مؤلف برخی نکات ارزشمند اجتماعی را در لابه‎لای شرح جنگ‎ها و نبردها آورده است؛ از جمله در صفحات 10 تا 12 که نقش ویرانگر ایلات و مشاجرات آنها در اوضاع اجتماعی منطقه را به‎خوبی بیان کرده است. همچنین در این اثر، بسیاری از نام روستاها، محلات و حتی مراتع ماوراءالنهر اشاره و ثبت شده که در متون دیگر یافت نمی‌شود. بر اساس این داده‎های بسیار ارزشمند، می‎توان جغرافیای تاریخی منطقه را مورد مطالعه قرار داد[۱۰].

دیگر جنبه اهمیت تاریخی آن، گزارش مفصلی است که از غلبه منغیتی‎ها بر مرو و نواحی مجاور آن دارد. مسئله مرو و تصرف آن به دست امیر معصوم‎بیگ منغیت، یکی از صفحات غم‎انگیز و فراموش‎شده تاریخ ایران است. منابع تاریخی ایران، این واقعه را به‎اختصار برگزار کرده‎اند و توضیحی راجع به کم و کیف این قضیه به دست نمی‎دهند؛ به‎طوری‎که مفصل‎ترین گزارش در این‎باره از آن سر جان ‎ملکوم است. میرزا عبدالعظیم سامی در تحفه شاهی گزارشی منحصربه‎فرد، مبسوط و مفصل از این قضیه و همچنین از دعاوی امیران منغیتی نسبت به خراسان (که تداوم همان دعاوی امیران شیبانی و هشترخانی است) به دست می‎دهد. اگرچه در این گزارش مشروح، برخی تناقض‎ها یا اشتباه‎های تاریخی به‎ چشم می‎خورد (که مصحح نیز بدان‎ها اشاره نموده است؛ مثلاًص‎278، تعلیق شماره 52)، اما به واقع، برای تحلیل روابط سه‎جانبه ‎‎فی‎مابین امیران منغیتی بخارا، افغان‎ها و پادشاهان ایران (جانشینان نادر شاه و بعدها قاجاریان) بسیار مفید و ارزشمند است‎[۱۱].

از جمله ویژگی‎های کتاب، ذکر شجرنامه خاندان استرخانیان (هشترخانیان) و منغیتیه بخاراست که آن را از روزگار عبیدالله خان (1114-‎1223ق) آغاز می‎کند و گاه به‎تفصیل و در بعضی موارد به‎اجمال به شرح حال جنگ‎های آنان می‎پردازد. همچنین مؤلف در شرح و بسط تاریخ خاندان مغنیتیه بخارا غیر از تمام جانب‎داری‎ها، به اعمال و رفتار نابهنجار حاکمان منغیته و بخارا نسبت به شیعیان مهر تأیید زده است.[۱۲].

در پایان اشاره به این نکته ضروری است که اگرچه مصحح در ویرایش متن بسیار زحمت کشیده و تلاش وی کاملا نمایان است، اما هنوز برخی اغلاط چاپی و ویرایشی در آن دیده می‌شود که برای خواننده غیر متخصص می‎تواند مشکلاتی بیافریند که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود: «وادع» به‎جای «وداع» (ص8)، «مرو» به‎جای «مرور» (ص33)، «صرفی» به‎جای «صیرفی» (ص20‎)، «نخودک اتاق» به‎جای «نخودک اناق» (ص37)، «اخل» به‎جای «آخال» (ص80)[۱۳].

به‎لحاظ ویژگی‎های زبانی و دوره‎ای، بسیاری از کلمات (اعم از اعلام، اصطلاحات و یا وقایع) درج شده‎اند که برای خواننده به‎راحتی مفهوم نیستند و نیاز به توضیح دارند، ولی مصحح فقط به اندکی (حداکثر یک‎سوم) از آنها پرداخته و مابقی را به‎صورت لاینحل برای خواننده گذاشته است. همچنین در این اثر، به‎عنوان تصحیح یک متن تاریخی، چاپ چند صفحه از نسخه خطی بسیار ضروری می‎نمود، اما متأسفانه این مهم مورد غفلت واقع شده است. علاوه بر این، چاپ نقشه‎هایی از قلمرو جغرافیایی منغیت‎ها و همچنین شجره‎نامه خاندان هشترخانی و خاندان منغیتیه به‎عنوان ضمایم، ضروری می‎نمود‎[۱۴].

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدا و تعلیقات و فهرست آیات، احادیث، اشعار، اشخاص، جای‎ها، گروه‎ها و طایفه‎ها، مشاغل و مناصب و واژه‎نامه و کتابنامه، در انتهای کتاب آمده است.

پاورقی‎ها اندک بوده و در آنها علاه بر اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب پرداخته شده است.

پانویس

  1. ر.ک: مقدمه مصحح، صفحه سیزده
  2. رحمتی، محسن، ص33
  3. همان
  4. مقدمه انجمن، صفحه دوازده
  5. مقدمه مصحح، صفحه چهل‎ویک
  6. ر.ک: مقدمه انجمن، صفحه یازده - ‎دوازده
  7. ر.ک: رحمتی، محسن، ص33-‎34
  8. ر.ک: همان، ص34
  9. ر.ک: همان، ص33
  10. ر.ک: همان
  11. ر.ک: همان
  12. مقدمه مصحح، صفحه چهل
  13. رحمتی، محسن، ص34
  14. ر.ک: همان

منابع مقاله

  1. مقدمه و متن کتاب.
  2. رحمتی، محسن، «بررسی: تحفه شاهی، عبدالعظیم بوستانی بخارایی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: گزارش میراث، مهر و آبان 1389، ‎شماره 41 ‏ (3 صفحه، ‎از 32 تا 34).

وابسته‌ها