گنجینه بهارستان (یازده رساله در علوم قرآنی): تفاوت میان نسخه‌ها

هیچ تغییری در اندازه به وجود نیامده‌ است. ،  ‏۲۳ اوت ۲۰۱۹
جز
جایگزینی متن - 'ه‎ا' به 'ه‌ا'
جز (جایگزینی متن - 'ی‎ت' به 'ی‌ت')
جز (جایگزینی متن - 'ه‎ا' به 'ه‌ا')
خط ۳۴: خط ۳۴:


==گزارش محتوا==
==گزارش محتوا==
در مقدمه کتاب مطالب ارزنده‎ای در مورد ویژگی‎ها و اهداف این مجموعه نوشتار ذکر شده است از جمله اینکه،‎ این اثر در پی جمع‎آوری آثار و رسائلی است که: 1) از لحاظ کمی پس از تصحیح، حداکثر در حدود صد صفحه باشند؛ 2) حداقل یک نسخه از آن از در کتابخانه مجلس موجود است؛ 3) چون هدف اصلی از این نوشتار بازخوانی و احیای رساله‎های موجود در کتابخانه مجلس است، اصراری بر بهره‎برداری از نسخ موجود در دیگر کتابخانه‎ها نیست؛ 4) اولویت با در این مجموعه با رسائلی است که تا کنون به زیور طبع آراسته نشده است.
در مقدمه کتاب مطالب ارزنده‌ای در مورد ویژگی‎ها و اهداف این مجموعه نوشتار ذکر شده است از جمله اینکه،‎ این اثر در پی جمع‎آوری آثار و رسائلی است که: 1) از لحاظ کمی پس از تصحیح، حداکثر در حدود صد صفحه باشند؛ 2) حداقل یک نسخه از آن از در کتابخانه مجلس موجود است؛ 3) چون هدف اصلی از این نوشتار بازخوانی و احیای رساله‎های موجود در کتابخانه مجلس است، اصراری بر بهره‎برداری از نسخ موجود در دیگر کتابخانه‎ها نیست؛ 4) اولویت با در این مجموعه با رسائلی است که تا کنون به زیور طبع آراسته نشده است.


این اثر، مشتمل بر یازده رساله است که رسائل آن به ترتیب قدمت، معرفى مى‎شوند:
این اثر، مشتمل بر یازده رساله است که رسائل آن به ترتیب قدمت، معرفى مى‎شوند:
خط ۴۵: خط ۴۵:
#:# تقسیمات قرآن (به نصف، ثلث و ربع)؛
#:# تقسیمات قرآن (به نصف، ثلث و ربع)؛
#:# عد آیات بنا بر شمارش کوفی‎، مدنی اول، مدنی دوم، بصری، شامی و ذکر موارد خاص هر یک و برخی از مشترکات آن‎ها.
#:# عد آیات بنا بر شمارش کوفی‎، مدنی اول، مدنی دوم، بصری، شامی و ذکر موارد خاص هر یک و برخی از مشترکات آن‎ها.
#:هرکدام از این پنج موضوع در یک باب مورد اشاره قرار گرفته‎اند. تعدادی از آن‎ها دارای فصول متعددی نیز می‎باشند. یکی از ویژگی‎های رساله، باب اول و آخر آن است. مؤلف در باب اول از زاویه‎ای متفاوت با اکثر کتب علوم قرآنی، به مسئله عدّ آیات پرداخته است. این زاویه عبارت است از توجه به این نکته که هر سوره‎ایا مشابهی از نظر تعداد آیات در قرآن دارد یا خیر؟ و اگر پاسخ مثبت است نام سوره یا سوره‎ای که تعداد آیاتش با آن یکسان است ذکر شده است. همچنین باب آخر نیز نگاهی متفاوت به عدّ آیات دارد. این نگاه به آیات قرآن از این حیث است که هر یک از شمارش‎های یاد شده به‎طور خاص هرکدام آیات را در بر دارد، ثانیاً، موارد مشترک بین دو و سه شیوه کدام است. البته در این با از عدّ مکی آیات هیچ سخنی به میان نیامده است و از عدّ شامی نیز تنها در یک قسمت سخن مستقلی به میان آمده است. از سوی دیگر عدّ کوفی از مهم‎ترین محور مطالب این باب محسوب می‌شود. مؤلف خود در آغاز به این مطلب اشاره می‌کند که در زمان او در قرن ششم عدّ کوفی رایج بوده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/33 ر.ک: متن کتاب، ص33-34]</ref>.
#:هرکدام از این پنج موضوع در یک باب مورد اشاره قرار گرفته‌اند. تعدادی از آن‎ها دارای فصول متعددی نیز می‎باشند. یکی از ویژگی‎های رساله، باب اول و آخر آن است. مؤلف در باب اول از زاویه‌ای متفاوت با اکثر کتب علوم قرآنی، به مسئله عدّ آیات پرداخته است. این زاویه عبارت است از توجه به این نکته که هر سوره‌ایا مشابهی از نظر تعداد آیات در قرآن دارد یا خیر؟ و اگر پاسخ مثبت است نام سوره یا سوره‌ای که تعداد آیاتش با آن یکسان است ذکر شده است. همچنین باب آخر نیز نگاهی متفاوت به عدّ آیات دارد. این نگاه به آیات قرآن از این حیث است که هر یک از شمارش‎های یاد شده به‎طور خاص هرکدام آیات را در بر دارد، ثانیاً، موارد مشترک بین دو و سه شیوه کدام است. البته در این با از عدّ مکی آیات هیچ سخنی به میان نیامده است و از عدّ شامی نیز تنها در یک قسمت سخن مستقلی به میان آمده است. از سوی دیگر عدّ کوفی از مهم‎ترین محور مطالب این باب محسوب می‌شود. مؤلف خود در آغاز به این مطلب اشاره می‌کند که در زمان او در قرن ششم عدّ کوفی رایج بوده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/33 ر.ک: متن کتاب، ص33-34]</ref>.
#مختصر ما رسم في المصحف الكريم، تألیف ابوطاهر اسماعیل بن ظاهر عقیلى مصرى(م 623ق) اثر مهمى در رسم‎الخط‍‎ مصحف شریف است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/25 مقدمه، صفحه بیست‎وپنج]</ref>. این رساله شامل چهار بخش است. در بخش نخست به مواردی که در کل قرآن به شکل خاصی کتابت می‌شود اشاره شده است. در بخش دوم که بیشتر حجم آن را در بر گرفته، شیوه نگارش کلمات در قرآن کریم به ترتیب سوره‎های قرآن کریم ذکر شده است. در بخش سوم نیز به اختلاف موجود بین مصاحف اهل شام و مکه و مدینه و کوفه و بصره پرداخته شده است. مؤلف در این بخش به این نکته اشاره می‌کند که اختلاف بین قاریان به اختلاف رسم ارتباط ندارد، چرا که قرائت از طریق مشافهه منتقل می‌شود، نه از راه کتابت.
#مختصر ما رسم في المصحف الكريم، تألیف ابوطاهر اسماعیل بن ظاهر عقیلى مصرى(م 623ق) اثر مهمى در رسم‎الخط‍‎ مصحف شریف است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/25 مقدمه، صفحه بیست‎وپنج]</ref>. این رساله شامل چهار بخش است. در بخش نخست به مواردی که در کل قرآن به شکل خاصی کتابت می‌شود اشاره شده است. در بخش دوم که بیشتر حجم آن را در بر گرفته، شیوه نگارش کلمات در قرآن کریم به ترتیب سوره‎های قرآن کریم ذکر شده است. در بخش سوم نیز به اختلاف موجود بین مصاحف اهل شام و مکه و مدینه و کوفه و بصره پرداخته شده است. مؤلف در این بخش به این نکته اشاره می‌کند که اختلاف بین قاریان به اختلاف رسم ارتباط ندارد، چرا که قرائت از طریق مشافهه منتقل می‌شود، نه از راه کتابت.
#:در بخش پایانی این رساله توضیحاتی درباره نقط و شکل مصاحف ذکر شده است. در این بخش هرچند نویسنده به شیوه علامت‎گذاری خلیل بن احمد اشاره می‌کند،‎ ولی روش نقط را بر آن ترجیح می‌دهد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/53 ر.ک: متن کتاب، ص53]</ref>.
#:در بخش پایانی این رساله توضیحاتی درباره نقط و شکل مصاحف ذکر شده است. در این بخش هرچند نویسنده به شیوه علامت‎گذاری خلیل بن احمد اشاره می‌کند،‎ ولی روش نقط را بر آن ترجیح می‌دهد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/53 ر.ک: متن کتاب، ص53]</ref>.
خط ۵۵: خط ۵۵:
#:دقیق‎ترین و مطمئن‎ترین راه، سومین مورد است که موردتوجه بسیاری از علما نظیر [[طباطبایی، محمدحسین|علامه طباطبایی]] بوده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/130 همان، ص130]</ref>.
#:دقیق‎ترین و مطمئن‎ترین راه، سومین مورد است که موردتوجه بسیاری از علما نظیر [[طباطبایی، محمدحسین|علامه طباطبایی]] بوده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/130 همان، ص130]</ref>.
#رموز مصاحف: رساله مختصرى است در علائم وقف و سایر رموز به‎کاررفته در مصحف شریف که توسط‍‎ محمدشاه بن محمد مسلمان غزنوى هروى از دانشوران بین سده‎هاى هفتم و نهم هجرى به رشته تحریر درآمده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/25 مقدمه، صفحه بیست‎وپنج] و [https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/137 متن کتاب، ص137]</ref>.
#رموز مصاحف: رساله مختصرى است در علائم وقف و سایر رموز به‎کاررفته در مصحف شریف که توسط‍‎ محمدشاه بن محمد مسلمان غزنوى هروى از دانشوران بین سده‎هاى هفتم و نهم هجرى به رشته تحریر درآمده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/25 مقدمه، صفحه بیست‎وپنج] و [https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/137 متن کتاب، ص137]</ref>.
#منهل العطشان في رسم أحرف القرآن: رساله نسبتاً مفصلى است در رسم‎الخط‍‎ مصحف که توسط‍‎ طاهر بن عرب بن ابراهیم بن احمد اصفهانى(857ق) نگاشته شده است. اصفهانى بارزترین شاگرد ابن الجزرى بوده است. به گفته سلمى، دخت ابن الجزرى، در غیاب پدر، اصفهانى بر مسند تدریس مى‎نشسته است. وى داراى تألیفات بسیارى در علوم مختلف از‎جمله تجوید و قرائت است. ازجمله آثار او مى‎توان به رساله البرق اللامع فى قراءة نافع اشاره کرد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/26 مقدمه، صفحه بیست‎وشش]</ref>. از مهم‎ترین مطالب موجود در این رساله می‌تواند اینکه در قرن هشتم و نهم مصاحف از نظر رسم و ضبط آیات و تعیین انتهای آیات و اخماس و اشعار، دارای اغلاط بسیاری بودند که در آن دوره، استادان فن هر یک سعی در تصحیح این اغلاط داشتند؛ اینکه قرائت رایج در افغانستان در آن روز، بلکه معظم ممالک عجم قرائت عاصم به ره دو روایتش بوده است؛ ضبط رایج در افغانستان آن روز مانند ضبط هندی که امروزه در منطقه شبه‎قاره هند رایج است بوده است. در این شیوه بر روی مصوت‎های بلند (مانند مد) علامت سکون قرار می‌دهند. طاهر با این شیوه به‎سختی مخالفت می‌کند؛ این کتاب به همراه قصیده طاهره نوشته شده و تقدیم حاکم هرات شده است؛ طاهر در این رساله بارها از صحابه به‎ویژه عثمان تعریف می‌کند؛ وی در فصل اول خاتمه، به برخی ظرائف در ضبط کلمات مصحف اشاره می‌کند. از جمله آنکه حروف مد را علامت سکون ننهند، اَشکال فتحه و کسره را از حروف خود دور نیندازند و اگر دو حرف مثلین و متجانسین به هم رسند و اول سکان باشد حروف اول را از علامت سکون عاری دارند و شدّه‎ای بر سر حروف دوم نهند و در منون منصوب علامت نصب را بر سر الف نهند نه حرفی که پیش از وی است؛ علائم مد متصل و مد منفصل هر دو استحسانی است و به ترک آن شناعتی لازم نمی‎آید؛ اصفهانی این رساله را به نام شاهرخ بهادر خان تیموری (779-850ق) پادشاه معروف تیموریان و همسر گوهرشاد نوشته است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/152 ر.ک: متن کتاب، ص152-153]</ref>.
#منهل العطشان في رسم أحرف القرآن: رساله نسبتاً مفصلى است در رسم‎الخط‍‎ مصحف که توسط‍‎ طاهر بن عرب بن ابراهیم بن احمد اصفهانى(857ق) نگاشته شده است. اصفهانى بارزترین شاگرد ابن الجزرى بوده است. به گفته سلمى، دخت ابن الجزرى، در غیاب پدر، اصفهانى بر مسند تدریس مى‎نشسته است. وى داراى تألیفات بسیارى در علوم مختلف از‎جمله تجوید و قرائت است. ازجمله آثار او مى‎توان به رساله البرق اللامع فى قراءة نافع اشاره کرد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/26 مقدمه، صفحه بیست‎وشش]</ref>. از مهم‎ترین مطالب موجود در این رساله می‌تواند اینکه در قرن هشتم و نهم مصاحف از نظر رسم و ضبط آیات و تعیین انتهای آیات و اخماس و اشعار، دارای اغلاط بسیاری بودند که در آن دوره، استادان فن هر یک سعی در تصحیح این اغلاط داشتند؛ اینکه قرائت رایج در افغانستان در آن روز، بلکه معظم ممالک عجم قرائت عاصم به ره دو روایتش بوده است؛ ضبط رایج در افغانستان آن روز مانند ضبط هندی که امروزه در منطقه شبه‎قاره هند رایج است بوده است. در این شیوه بر روی مصوت‎های بلند (مانند مد) علامت سکون قرار می‌دهند. طاهر با این شیوه به‎سختی مخالفت می‌کند؛ این کتاب به همراه قصیده طاهره نوشته شده و تقدیم حاکم هرات شده است؛ طاهر در این رساله بارها از صحابه به‎ویژه عثمان تعریف می‌کند؛ وی در فصل اول خاتمه، به برخی ظرائف در ضبط کلمات مصحف اشاره می‌کند. از جمله آنکه حروف مد را علامت سکون ننهند، اَشکال فتحه و کسره را از حروف خود دور نیندازند و اگر دو حرف مثلین و متجانسین به هم رسند و اول سکان باشد حروف اول را از علامت سکون عاری دارند و شدّه‌ای بر سر حروف دوم نهند و در منون منصوب علامت نصب را بر سر الف نهند نه حرفی که پیش از وی است؛ علائم مد متصل و مد منفصل هر دو استحسانی است و به ترک آن شناعتی لازم نمی‎آید؛ اصفهانی این رساله را به نام شاهرخ بهادر خان تیموری (779-850ق) پادشاه معروف تیموریان و همسر گوهرشاد نوشته است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/152 ر.ک: متن کتاب، ص152-153]</ref>.
#الوقوف و الفوائد: تألیف حسین بن محمد یا حسین بن عثمان سروى است. شخص اول شناخته شده نیست، ولى حسین بن عثمان ازجمله شاگردان ابن الجزرى است. وى تا سال 884ق در قید حیات بوده است. وى نیز چون اصفهانى داراى تألیفاتى است. از جمله آثار او مى‎توان به کتاب منهاج النشر فى القراءات العشر به فارسى و همچنین کتاب عقد الفوائد فى شرح عقیلة أتراب القصائد آن نیز به فارسى اشاره کرد. حسین بن عثمان علاوه بر تألیف، به استنساخ کتاب نیز مشغول بوده است. رساله الوقوف و الفوائد مختصرى است در عدّ آیات و اختلاف علما درباره آن<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/25 مقدمه، صفحه بیست‎وپنج]؛ [https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/265 متن کتاب، ص265]</ref>.
#الوقوف و الفوائد: تألیف حسین بن محمد یا حسین بن عثمان سروى است. شخص اول شناخته شده نیست، ولى حسین بن عثمان ازجمله شاگردان ابن الجزرى است. وى تا سال 884ق در قید حیات بوده است. وى نیز چون اصفهانى داراى تألیفاتى است. از جمله آثار او مى‎توان به کتاب منهاج النشر فى القراءات العشر به فارسى و همچنین کتاب عقد الفوائد فى شرح عقیلة أتراب القصائد آن نیز به فارسى اشاره کرد. حسین بن عثمان علاوه بر تألیف، به استنساخ کتاب نیز مشغول بوده است. رساله الوقوف و الفوائد مختصرى است در عدّ آیات و اختلاف علما درباره آن<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/25 مقدمه، صفحه بیست‎وپنج]؛ [https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/265 متن کتاب، ص265]</ref>.
#رسالة في كتابة المصحف: رساله مفصلى است که اطلاعات موردنیاز کاتبان قرآن کریم در آن جمع شده است. مباحث این رساله به سه موضوع علائم و مواضع وقف در قرآن کریم، قرائت عاصم به دو روایت ابوبکر(شعبه) و حفص و رسم‎الخط‍‎ مصحف اختصاص دارد. ازآنجاکه در این رساله، نام ابوبکر پیش از نام حفص ذکر شده مى‎توان احتمال داد در زمان تألیف این اثر، روایت شعبه بیش از روایت حفص رواج داشته است. این رساله، فاقد نام مشخص است و در آن اسمى از مؤلف برده نشده است. ولى با توجه به اینکه مؤلف در آن از ابن الجزرى(م833ق) به‎عنوان شیخ خود نام مى‎برد، شاید بتوان آن را از مصنفات یکى از شاگردان ابن الجزرى در سده نهم هجرى دانست<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/27 مقدمه، صفحه بیست‎وهفت]</ref>. نگارنده در بیان مواضع وقف علاوه بر نظرات علمای متقدم، به نظرات اساتیدی چون سجاوندی، قوام‎الدین فقیه و ابن جزری نیز اشاره کرده است. وی از مصحف ابن جزری به‎عنوان یکی از منابع خود در وقف و تجزیه یاد می‌کند. مؤلف از ابن جزری به‎عنوان استاد خود یاد می‌کند، بنابراین می‌توان گفت نگارنده این مجموعه از شاگردان مکتب جزری به‎حساب می‎آید<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/309 ر.ک: متن کتاب، ص309]</ref>.
#رسالة في كتابة المصحف: رساله مفصلى است که اطلاعات موردنیاز کاتبان قرآن کریم در آن جمع شده است. مباحث این رساله به سه موضوع علائم و مواضع وقف در قرآن کریم، قرائت عاصم به دو روایت ابوبکر(شعبه) و حفص و رسم‎الخط‍‎ مصحف اختصاص دارد. ازآنجاکه در این رساله، نام ابوبکر پیش از نام حفص ذکر شده مى‎توان احتمال داد در زمان تألیف این اثر، روایت شعبه بیش از روایت حفص رواج داشته است. این رساله، فاقد نام مشخص است و در آن اسمى از مؤلف برده نشده است. ولى با توجه به اینکه مؤلف در آن از ابن الجزرى(م833ق) به‎عنوان شیخ خود نام مى‎برد، شاید بتوان آن را از مصنفات یکى از شاگردان ابن الجزرى در سده نهم هجرى دانست<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/27 مقدمه، صفحه بیست‎وهفت]</ref>. نگارنده در بیان مواضع وقف علاوه بر نظرات علمای متقدم، به نظرات اساتیدی چون سجاوندی، قوام‎الدین فقیه و ابن جزری نیز اشاره کرده است. وی از مصحف ابن جزری به‎عنوان یکی از منابع خود در وقف و تجزیه یاد می‌کند. مؤلف از ابن جزری به‎عنوان استاد خود یاد می‌کند، بنابراین می‌توان گفت نگارنده این مجموعه از شاگردان مکتب جزری به‎حساب می‎آید<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19979/1/309 ر.ک: متن کتاب، ص309]</ref>.
۴۲۵٬۲۲۵

ویرایش