کلیات عبید زاکانی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[عبید زاکانی، عبیدالله]] (نويسنده)

| زبان =فارسي  انگلیسی

| موضوع =شعر فارسي - قرن 8ق.  

| کتابخانۀ دیجیتال نور =17864

'''‏کلیات عبید زاکانی'''، اثر [[عبید زاکانی، عبیدالله|نجم‎الدین عبیدالله]]، متخلص به [[عبید زاکانی، عبیدالله|عبید زاکانی]]، با مقدمه‎ای از «[[اقبال آشتیانی، عباس|عباس اقبال آشتیانی]]»، مشتمل است بر مجموعه‎ای از آثار [[عبید زاکانی، عبیدالله|عبید زاکانی]]، در موضوعات اخلاقی، اجتماعی و...؛ برخی به زبان جد و بعضی به زبان هزل.

مقدمه کتاب در سه بخش، ابتدا در مورد ترجمه احوال [[عبید زاکانی، عبیدالله|عبید زاکانی]] است. نسبت او به خاندان زاکانیان می‎رسد؛ خاندانی از «عرب بنی‎خفاجه» که به مهاجرت به قزوین آمده و در آنجا ساکن شده بودند. عبید در قزوین به کسب دانش پرداخت و تا پایان عمر در این شهر بود. عباس اقبال بیان می‎دارد که از شرح حال و وقایع زندگانی [[عبید زاکانی، عبیدالله|عبید زاکانی]] اطلاع مفصلی در دست نیست و اطلاعات ما در این باب، منحصر است به معلوماتی که حمدالله مستوفی معاصر و همشهری قزوینی عبید و پس از او دولت‎شاه سمرقندی در تذکره خود، تألیف‎شده در قرن ۸۹۲ق، ضمن شرحی مخلوط به افسانه در باب او به دست داده و مؤلف رياض العلماء در باب بعضی از تألیفات او ذکر کرده‎ است. معلومات دیگری نیز از اشعار و مؤلفات عبید به دست می‎آید. در ادامه به ذکر برخی پادشاهان و وزرایی که مورد مدح [[عبید زاکانی، عبیدالله|عبید زاکانی]] بوده‎اند، مانند: خواجه علاءالدین محمد، شاه شیخ جمال‎الدین ابواسحاق اینجو، سلطان اویس جلایری و شاه شجاع مظفری، اشاره شده است.

سپس در بخش دوم، به آثار و تألیفات [[عبید زاکانی، عبیدالله|عبید زاکانی]] و ذکر ویژگی‎های آنها اشاره شده است.

در بخش سوم مقدمه، از مطایبات عبید سخن رفته است<ref>ر.ک: مقدمه کتاب، ص9-26</ref>.

بخش اول کتاب در باب دیوان اشعار [[عبید زاکانی، عبیدالله|عبید زاکانی]] است که مشتمل است بر قصیده، ترکیب‎بند، ترجیع‎بند، غزل، مثنوی و... در موضوعات گوناگونی مانند مدیحه، عبرت از روزگار، حسرت بر عمر گذشته، یأس از خلق و توکل بر خداوند، وصف معشوق، نصیحت، وصف قلعه دارالأمان و...<ref>ر.ک: متن کتاب، ص27-291</ref>.

الف)- رساله دلگشا: این رساله که مبسوط‎‎‎ترین رسائل عبید است شامل شماری از حکایات تاریخى ملیح است از دوره‎اى که عبید در آن مى‎زیسته و مطالعه آنها علاوه بر آنکه خواننده را به‎خوبى به روحیات و اخلاقیات آن دوره آشنا مى‎کند، طرز نظر یک مشت رند عالم‎سوز را که عبید سرحلقه ایشان بوده، نسبت به آن اوضاع روشن مى‎نمایاند. از جمله حکایات شیرین این است که: شخصى دعوى خدایى مى‎کرد. او را پیش خلیفه بردند. او را گفت: پارسال اینجا یکى دعوى پیغمبرى مى‎کرد، او را کشتند. گفت: نیک کرده‎اند؛ که او را من نفرستاده بودم.

شخصى با معبّرى گفت: در خواب دیدم که از پشک (سرگین) شتر بورانى مى‎سازم. تعبیر آن‎، چه باشد؟ معبّر گفت: دو شنکه (مقدارى پول) بده تا تعبیر آن بگویم. گفت: اگر دو تنگه داشتمى، خود به بادنجان دادمى و بورانى ساختمى تا از پشک شتر نبایستمى ساخت<ref>ر.ک: مقدمه کتاب، ص22-23؛ متن کتاب، ص292</ref>.

ب)- رساله أخلاق الأشراف: عبید در این رساله، با عباراتى جزیل و انشائى روان و بلیغ که عین همان سبک شیرین و متین سعدى است، یک عده از فضایل اخلاقى از قبیل حکمت و عفت و شجاعت و عدالت و سخاوت و حلم و وفا را مورد بحث قرار داده و ابتدا تعریف این کلمات را مطابق رأى علماى اخلاق بیان کرده و سیره قدما را در باب هریک تقریر نموده و سپس به ذکر رأى کسانى که ایشان را از سر شوخى «بزرگان» و «زیرکان» عهد خود نامیده، در مورد هریک از فضایل پرداخته و مذهب جدید اینان را در اخلاقیات، مذهب مختار خوانده و راه و رسم قدما را که در زمان عبید مهجور و مورد بى‎اعتنایى بوده، مذهب منسوخ نامیده است. تاریخ تألیف این رساله سال ۷۴۰ هجرى است<ref>ر.ک: مقدمه کتاب، ص21-22</ref>.

ج)- ریش‎نامه است: رساله کوچکى است در مذمت ریش و جور و جفائى که خوب‎رویان زمان از این عارضه دلخراش و آفت جانکاه مى‎بینند<ref>ر.ک: همان، ص22</ref>.

ه)- رساله تعریفات: مشتمل بر ده فصل است، درباره تعریف شماری از مصطلحات مربوط به زندگانی دنیایی و اداری و علمی و... به زبان طیبت و هزل<ref>ر.ک: همان</ref>.

ز)- رساله موش و گربه: قصیده بزرگی است به وزن بحر خفیف در شرح تزویر و ریاکارى گربه‎اى از گربه‎هاى کرمان و زاهد و عابد شدن او پس از سال‎ها دریدن موشان و فریب خوردن موشان و بروز جنگ بین این دو جنس و غلبه لشگر موشان بر سپاه گربگان و به دار آویخته شدن گربه ریاکار. این قصه بسیار شیرین که در سراسر ممالک فارسى‎زبان شهرتى تمام یافته و عده‎اى از ابیات آن حکم مثل سائر را پیدا کرده مسلما اشاره به یک واقعه تاریخى و مانند سایر نوشته‎هاى عبید به‎عنوان انتقاد از اوضاع زمان و پاره‎اى از آداب و مراسم معموله عهد نگاشته شده، لیکن درست معلوم نشد که نظر عبید در نظم آن داستان به چه واقعه‎اى بوده است. خم شکستن و تعصب ورزیدن و دست بیعت دادن به بازماندگان خاندان خلافت عباسى در مصر و سایر ریاکاری‎ها و... بعید نیست که ذهن لطیف عبید را متأثر ساخته و زبان او را با نظم داستان گربه و موش به انتقاد و تخطئه آن روش نفاق‎آمیز واداشته باشد؛ چه، درک توفیق بین دو رسم متضاد: یکى خون‎ریزى بى‎باکانه و ظلم و ریا و ضبط‍‎ مال‎ومنال مردم، دیگرى جهاد در راه خدا و اختیار لقب «شاه غازى»، براى صاحبان ذهن صافى و ارباب ذوق سلیم بسیار مشکل است و محال است که ایشان را در مشاهده چنین احوال متأثر نسازد و به اعتراض و انتقاد واندارد<ref>ر.ک: همان، ص24</ref>.

==پانویس ==