هفت دیوان محتشم: تفاوت میان نسخه‌ها

[[نوايي، عبد الحسين]] (مصحح و مقدمه نويس)

[[صدري، مهدي]] (مصحح و مقدمه نويس)

| ناشر =مرکز پژوهشي ميراث مکتوب  

| کتابخانۀ دیجیتال نور =

'''هفت دیوان محتشم'''، مجموعه اشعار و سروده‎های کمال‎الدین علی بن احمد محتشم کاشانی (متوفی 996ق) است که با مقدمه، تصحیح و تعلیقات عبدالحسین نوائی (متوفی 1383ش) و مهدی صدری منتشر شده است. این اثر دوجلدی؛ جلد اول آن مشتمل بر دیوان شیبیه و جلد دوم شامل دیوان‎های شبابیه، صبائیه، جلالیه، نقل عشاق، ضروریات و معمیات است.  

هفت دیوان محتشم کاشانی را مرحوم دکتر عبدالحسین نوائی‎، محقق تاریخ صفویه و مهدی صدری، یکی از فضلای کاشان، در سال 1380 به چاپ رسانده‌اند. این اثر دوجلدی، مثل دیگر آثاری که به همت انتشارات میراث مکتوب به اهل ادب تقدیم شده، از جهت چاپ، آراسته و مقبول است. ارزش کار مصححان گرامی خوشبختانه از دید اهل نظر دور نمانده و «حامیان نسخ خطی» آن را موردتقدیر قرار داده‌اند. این اثر، گویا، واپسین خدمت فرهنگی در کارنامه علمی مرحوم عبدالحسین نوائی نیز هست که به انتشار رسیده است<ref>ر.ک: ترکی، محمدرضا، ص90</ref>.   

مصححان محترم‎، در به سامان رسانیدن کار خویش، علاوه بر نسخه مورخ 1088ق کتابخانه ملی که نسخه اساس آن‎ها بوده، به نسخه‌ای از تذکره خلاصة الاشعار از تقی‎الدین حسینی کاشانی، گردآورنده دیوان محتشم و دو نسخه شخصی از آقای مهدی صدری تکیه کرده‌اند و علاوه بر این‎ها، به نسخه چاپی مهرعلی گرکانی که به سال 1344ش در تهران منتشر شده و نسخه چاپی هند مورخ 1304‎ق نظر داشته‌اند<ref>ر.ک: همان</ref>.   

ایشان، در مقدمه، به مطالب مهمی اشاره کرده‌اند که در صدر آن می‎توان به اهمیت ادبیات دوران صفوی اشاره کرد. ادبیاتی که «سخت غریب و مهجور» افتاده است‎<ref>ر.ک: مقدمه مصححان، ج1، ص25</ref>. واقعیت هم همین است که ادبیات این دوره و پس‎ازآن، یعنی دوره قاجاریه، به دلایل گوناگون، چنان‎که باید و شاید مورد اعتنا قرار نگرفته و همان‎گونه که در مقدمه کتاب آمده، برخی این دوره دویست و پنجاه ساله را «فاقد ادبیات» دانسته‌اند<ref>ر.ک: ترکی، محمدرضا، ص91</ref>.   

مصححان محترم، در ادامه، به سابقه چاپ و تصحیح دیوان محتشم در سال‎های قبل اشاره می‌کنند که تنها در سال‎های اخیر مجموعه‌ای از قصاید و غزلیات و رساله‎های نقل عشاق و جلالیه و ضروریات نه به‎صورتی دقیق و منقح و مصحح بلکه با کاستی‎ها و افتادگی‎های فراوان و حذف‎های نابجا  منتشر شد که چندین بار هم چاپ شده است. اشاره دو مصحح گرامی به چاپ مهرعلی گرکانی از دیوان محتشم است که سال‎ها قبل به همت کتابفروشی محمودی تهران منتشر شده است‎. سپس این مژده را می‌دهند که توانسته‌اند «پس از چهار قرن، کلمات شاعری را در هفت دیوان، آن‎چنان‎که او آرزو داشته» فراهم آورند<ref>ر.ک: همان</ref>.   

مقدمه 230 صفحه‌ای کتاب را‎، به استناد برخی قراین، می‎توان عمدتاً تراویده از قلم آقای دکتر نوائی دانست. نویسنده مقدمه بخش اول را به شرح احوال محتشم و شخصیت او و شاعران هم‎روزگار او اختصاص داده است‎. در بخش دوم با موضوعاتی چون مفاخره محتشم و تعریف و نقد شعر از زبان او و نقد اجتماعی در شعر وی آشنا می‎شویم. شاید خواندنی‎ترین قسمت این بخش صفحاتی باشد که به تأثیر محتشم بر شاعرانِ پس از وی و تأثرش از گذشتگان پرداخته است. همچنین، قسمتی که پیشینه تاریخی و ادبی «دوازده بندِ محتشم» را شرح داده، نظر به اهمیت فوق‎العاده این ترکیب‎بند‎، بسیار سودمند است؛ هرچند بخشی که به تأثر محتشم از گذشتگان اشاره دارد ناقص می‎نماید، چرا که‎، به‎سرعت‎، از کنار بهره‎هایی که محتشم از خاقانی گرفته عبور کرده و از انوری که شاید مهم‎ترین سرمشق محتشم بوده، اصلاً یاد نشده است. در بخش سوم مقدمه نیز، ممدوحان محتشم معرفی شده‌اند‎. این بخش، گرچه همه ممدوحان را دربر ندارد، از لحاظ تاریخی محققانه و نسبتاً مفصل است<ref>ر.ک: همان</ref>.   

بخش چهارم مقدمه، با عنوان «آثار محتشم‎»، دیوان‎های هفت‎گانه شاعر را معرفی می‌کند:

«شیبیه»، علاوه بر قصاید و ترکیب‎بندها و مثنوی‎ها (هرچند محتشم توجه کمتری به این قالب داشته)، قطعات و غزلیات و رباعیاتی را شامل می‎شود که شاعر در سن کمال سروده است<ref>ر.ک: همان ص92؛ مقدمه مصححان، ج1، ص206</ref>.  ‎

در «صبائیه» غزلیات سال‎های آغاز جوانی شاعری را پیش رو داریم که سرودن را از سنین نوجوانی آغاز کرده و از آغاز، توانمند و خوش‎قریحه می‎نماید‎<ref>ر.ک: همان؛ همان، ص207</ref>.   

«رساله جلالیه» و «نُقل عشاق» درواقع دو مقامه عاشقانه‌اند که شاعر ترکیبی روایی از نظم و نثر را، در آن‎ها، ارائه کرده است‎. ماجرای «نقل عشاق» ظاهراً هیچ واقعیتی ندارد و محتشم آن را به‎علاوه «رساله جلالیه» که موضوع آن عشق مجازی به جوانکی شاطر است، به سفارش برخی از متمولانِ خوش‎ذوق زمانه سروده است‎. معلوم می‎شود این قبیل داستان‎های رمانتیک‎، در آن روزگار‎، خریدارانی داشته است<ref>ر.ک: همان؛ همان، ص218</ref>.   

ششمین دیوان محتشم «ضروریات» نام دارد و مشتمل است بر ماده‎تاریخ‎هایی که به مناسبت‎های گوناگون سروده شده‌اند و محتشم در سرودن آن‎ها سخت توانا بوده است. مصححان محترم‎، به‎ویژه آقای صدری که در این زمینه صاحبِ نظر و اثرند، در شرح سروده‎های این بخش (در حدود 62 صفحه) سنگ تمام گذاشته‌اند. بیشترین شرح و نسخه‎بدل‎ها و تصحیحات قیاسی در حواشی این بخش آمده است<ref>ر.ک: همان؛ همان ص219</ref>.  ‎

واپسین دیوان محتشم بخش «معمیات» اوست که لابد چون موضوع آن از تخصص و علاقه هردو مصحح گرامی خارج بوده، بدون هیچ شرحی، در پایان مجموعه دوجلدی هفت دیوان محتشم کاشانی جا خوش کرده است<ref>ر.ک: همان؛ همان، ص220</ref>.   

مصححان ارجمند، در پایان، ضمن معرفی نُسَخ مورد استفاده خویش، تصاویری از اوراق نسخ خطی و چاپی و سواد حکم ملک‎الشعرائیِ محتشم در کاشان را افزوده‌اند<ref>ر.ک: ترکی، محمدرضا، ص92</ref>.   

در تصحیح هفت دیوان محتشم کاشانی، به‎رغم تلاش مصححان، اشکال و ضعف‎هایی دیده می‎شود. مهم‎ترین اشکال دوباره‎کاری است که سایه‌ای از ابهام بر سر اثر گسترده است. آیا مصححان فاضل بهتر نبود زمینه بکرتری را برای تلاش خود برمی‎گزیدند و به‎جای پیمودن راهی که مصحح دیگری آن را پیموده، وقت و دانش خود را مصروف کار ضروری‎تری می‌کردند و مثلاً اثر دیگری را از دوران صفوی‎ که به اهمیت آن اقرار دارند، تصحیح می‎فرمودند؟<ref>ر.ک: همان، ص93-92</ref>.   

واقعیت آن است که سال‎ها پیش مرحوم مصطفی فیضی کاشانی، مصحح آثاری چون دیوان فیض کاشانی و دیوان سنجر کاشانی، تصحیح دیوان محتشم را بر اساس نُسخ مصححان محترم و چندین نسخه دیگر به پایان برده است. بخش غزلیاتِ این تصحیح در سال 1378، به چاپ رسیده و بخش قصاید و رسایل آن سال‎هاست در انتظار چاپ به سر می‎برد. شگفت‎آور این‎که مصححان محترم، هرچند از چگونگی کار مرحوم فیضی، به‎واسطه سابقه آشنایی و خویشاوندی، کمابیش مطلع بوده‌اند، در مقدمه 230 صفحه‌ای خود هیچ اشاره‌ای به آن نکرده‌اند‎. این در حالی است که مرحوم فیضی، در مقدمه و حواشی خود، بارها با تکریم و تجلیل از مرحوم دکتر نوائی و خواهرزاده فاضل خویش، آقای صدری، یاد کرده است<ref>ر.ک: همان، ص93</ref>.  

مشکل دیگرِ چاپ نوائی  صدری خطاهای نسبتاً فراوانی است که‎، در اثر بدخوانی متن یا اعتماد بیش‎ازاندازه بر نوشته کاتبان‎، به تصحیح آنان راه یافته است. این امر که کاتبان قدیم گاه، از سرِ شتاب یا نفهمیدن متن‎، صورت ظاهری کلمات را نقاشی می‌کرده‌اند یکی از چالش‎هایی است که مصحح را میان وفاداری به‎صورت ظاهری واژه‎ها یا توجه به سیاق عبارات و دریافت صورت حقیقی کلمات بر اساس سبک نویسنده یا شاعر و قراین دیگر سرگردان می‎سازد. در چنین مواردی، اعتماد بر صورت مکتوب واژه‎ها هنگامی رواست که دلیل قطعی برخلاف آن وجود نداشته باشد. از قضا، محتشم از شاعرانی است که از «کاتبان بی‎وقوف بد سواد» که شعر او را غلط می‎نوشته‌اند، دل پرخونی دارد...

نکته قابل‎توجه در چاپ نوائی  صدری اندک‎بودن نسخه‎بدل‎ها و حواشی و تصحیحات قیاسی آن است. در بخش مادّه‎تاریخ‎های دیوان «دیوان ضروریات»  بسامد این‎گونه تصحیحات بالا می‎رود و آقای مهدی صدری که گویا زحمت مقابله متن عمدتاً با ایشان بوده‎، در پای برخی از صفحات، به تصحیحات قیاسی متعددی اشاره می‌کنند و حق هم در بیشتر موارد با ایشان است. درواقع، اطلاعات و تخصصی که ایشان در موضوع مادّه‎تاریخ دارند تکلیف می‌کرد زیر بار آنچه کاتبان نوشته‌اند نروند و صورت واقعی و موردنظر شاعر را حدس بزنند<ref>همان، ص94</ref>.

# ترکی، محمدرضا، دوباره‎کاری و شتاب‎زدگی در تصحیح «هفت دیوان محتشم کاشانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: نامه فرهنگستان، پاییز 1384، شماره 27، صفحه 90 تا 107؛ به آدرس اینترنتی:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/45634

[[رده:کتاب‌شناسی]]

[[رده:کتاب‌شناسی]]

[[رده:کتاب‌شناسی]]

[[رده:کتاب‌شناسی]]

[[رده:25 تیر الی 24 مرداد (98)]]