هدایة المتعلمین في الطب: تفاوت میان نسخه‌ها

از جمله آثار ارزشمندی که در اواخر سده چهارم هجرى - یعنى عصر شکوفایى علم و تمدن در کشورهاى اسلامى - به زبان پارسى نوشته شده، کتاب «هداية المتعلّمين في الطب» است. این اثر چنان‌که از نامش برمی‌‏آید در آن زمان راهنماى دانشجویان پزشکى بوده و مأخذى براى شناخت بیمارى و تجویز داروى آن. نویسنده آن، [[اخوینی، ربیع بن احمد|ربیع بن احمد اخوینى بخارى]]، پزشکى محقق از شاگردان باواسطه زکریاى رازى است که مانند او با روش تجربى به درمان بیماران می‌‏پرداخته و نظر پزشکان دیگر را بعد از آزمایش و اطمینان از صحت آن به‌کار مى‏بسته است. به‌واسطه چنین مزایایى است که کتاب «هداية المتعلّمين»، مورد توجه پزشکان بعد قرار گرفته و از مؤلّف آن به‌بزرگى و فضل یاد کرده‏اند‏<ref>ر.ک: پیشگفتار کتاب، ص2</ref>.

نام کتاب را به چند صورت دیگر هم نوشته‏اند، ولى از مآخذ موجود چنین برمی‌‏آید که بیشتر به نام «کتاب هدایه» معروف بوده است؛ چنان‌که صاحب «چهار مقاله» و مؤلف «موجز کمّى» نیز به همین نام از آن یاد کرده‏اند. [[اخوینی، ربیع بن احمد|اخوینى]] در همین کتاب در چند مورد از قرابادینى سخن گفته است که «اگر زندگانى بود» حب‌ها و معجون‌ها و یاره‌‏هاى دیگر را در آن یاد خواهد کرد و در باب «في النبض و أجناسه» نیز نوشته است: «باید تا کر فهم نکنى به کتاب نبض باز کردى که آنجا تمام یاد کرده‏ام» و در «باب ذات الجنب» آورده است که: «تو دانى از کتاب تشریح کى بر سر استخوان‌هاى...». از این اشارات چنین برمی‌‏آید که وى کتاب‌ها و رساله‌‏هایى در نبض و تشریح داشته و درصدد تألیف قرابادینى نیز بوده است، ولى از دو کتاب نخستین نشانى در دست نداریم و نمی‌‏دانیم که کتاب اخیر را نیز تألیف کرده است یا نه؛ به‌علاوه در یکى از نسخ کتاب هدایه در فصل «في أنواع السموم»، مطلبى در دو صفحه - که به نظر مى‏رسد نوشته فرزند [[اخوینی، ربیع بن احمد|اخوینى]] است (زیرا کتاب هدایه را براى فرزندش نوشته است) - بدین شرح به متن کتاب افزوده شده است: «از استاد ابوبکر رحمة اللّه علیه بخواسته بودم تا فصلى دیگر بیارد جداکانه اندرین تا انج کفته است مشبع‏تر بود، اجابت کرده بود ولکن نالنده کشت و به تن خویش مشغول کشت و بدین نرسید». از این عبارت نیز چنین برمی‌‏آید که مؤلف به دلیل بیمارى نتوانسته به وعده خود وفا کند و فصلى به کتاب هدایه بیفزاید و فرزندش ناچار مطالب آن فصل را «از اشارات دیگر استادان» به کتاب افزوده است.

تاریخ تألیف کتاب هدایه به‌درستى معلوم نیست؛ چون نه در خود کتاب و نه در کتاب‌هاى دیگر که از آن نام برده‏اند، به این موضوع اشاره نشده است، ولی اسلوب نگارش آن نشان می‌‏دهد که در قرن چهارم هجرى تألیف شده و در ردیف قدیمى‏ترین آثار منثور زبان فارسى قرار دارد‏<ref>ر.ک: مقدمه کتاب، صفحات هشت و نه</ref>.