نهاية الإحكام في معرفة الأحكام

نهایة الإحکام في معرفة الأحکام

نام کتاب	نهایة الإحکام في معرفة الأحکام
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	علامه حلی، حسن بن یوسف (نويسنده) رجایی، مهدی (مصحح)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏182‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏ن‎‏9
موضوع	فقه جعفری - قرن 8ق.
ناشر	اسماعيليان
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1410 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE478AUTOMATIONCODE

مؤلف

ابومنصور جمال الدين حسن بن يوسف بن مطهر حلّى اسدى، معروف به علامۀ حلى (م 726 ق).

كتاب نهاية الإحكام يا «نهاية الفقه» (رياض العلماء /1 365، بحار الأنوار ج /1 17) از آثار مهم فقهى قرن هشتم و از مختصرترين و معروفترين آثار فقهى بجاى مانده از علامۀ حلى «قده» مى‌باشد.

شيوۀ نگارش

اين كتاب شامل قسمتى از مباحث فقهى يعنى كتاب‌هاى طهارة، صلاة، زكاة و قسمتى از بيع است.

در اين كتاب به صورت بسيار مختصر استدلال به فتاواى فقهاى عظام پرداخته شده است و در واقع كتاب آميخته‌اى از فقه فتوايى و فقه استدلالى مختصر و موجز است كه گاهى نيز به نظريات عامه متعرض شده است.

اگر چه اين كتاب به شهرت قواعد الأحكام نرسيده است اما از زمان تأليف، مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و استفاده از آن متداول بوده است و فقهاى بعد از وى آن را از مصادر كتب خود قرار داده‌اند و عبارت‌هاى آن را در كتب خود نقل كرده‌اند، تا جايى كه علامۀ مجلسى در ابتداى كتاب با ارزش «بحار الأنوار»، اين كتاب را با نام «نهاية الفقه» از مصادر خود ذكر كرده است. (نهاية الإحكام، مقدمۀ ناشر، ص 14).

اين كتاب مثل كتاب‌هاى «قواعد الأحكام»، «الألفين»، «نهاية الوصول إلى علم الأصول»، «نهج المسترشدين» به درخواست محمد بن يوسف حلى، فخر المحققين (م 767 ق) تأليف شده است.

در خطبۀ كتاب در مورد اختصار آن اين گونه آمده است:

لخصت فيه فتاوى الإماميّة على وجه الاختصار و أثرت فيه إلى العلل مع حذف الإطالة و الإكثار.

زمان تأليف

در پايان كتاب صلاة، جلد دوم صفحۀ 292 آمده است: فرغ المصنف «قدس الله روحه» من تصنيفه في شعبان سنة خمس و سبع مائة، 705 ق.

بنابراين اگر تأليف كتاب زكاة و قسمتى از بيع در حدود دو سال طول كشيده باشد سال اتمام كتاب در حدود 707 ق بوده است.

قديمى‌ترين نسخه‌اى كه در الذريعة به آن اشاره شده است، نسخه‌اى است به خط محمد بن على بن يوسف، برادرزادۀ علامۀ حلّى كه در سال 710 ق از نسخه‌اى كه به خط علامۀ حلى بوده است نسخه بردارى شده است اين نسخه متعلّق به كتابخانۀ فخر الدين نصيرى است كه در فهرست كتابخانه با شمارۀ 369 مشخص شده است. (الذريعة/24 394، إرشاد الأذهان، مقدمۀ ناشر ج /1 112 چاپ جامعۀ مدرسين).

تاريخ چاپ

كتاب موجود به وسيلۀ مؤسسۀ آل البيت لإحياء التراث انتشار يافته است. از تاريخ چاپ اول آن اطلاعى در دست نيست ولى در سال 1410 ق در چاپخانۀ مؤسسۀ اسماعيليان تجديد چاپ شده است.

محقق و مصحح آن سيد مهدى رجايى بوده است.

نسخه‌ها

در الذريعة به 7 نسخه اشاره شده است كه عبارتند از:

- نسخۀ آستان قدس رضوى به خط يعقوب بن خليل عاملى در سال 859 ق

- نسخۀ كتابخانۀ سماوى به خط يونس بن على بن يونس در سال 859 ق

- نسخۀ كتابخانه‌هاى ميرزاى شيرازى و طهرانى در كربلاء

- نسخه‌هاى كتابخانه‌هاى شيخ مشكور و سيد ابوالقاسم اصفهانى در نجف

- نسخۀ فخر الدين نصيرى به خط محمد بن على بن يوسف، برادرزادۀ علامۀ حلّى در سال 710 ق (الذريعة/24 394).

نسخۀ اخير در فهرست كتابخانۀ نصيرى با شمارۀ 369 مشخص شده است. (إرشاد الأذهان، ج /1 112 چاپ جامعۀ مدرسين).

نسخه‌هايى كه در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه ذكر شده‌اند، 16 نسخه است كه قديمى‌ترين آنها متعلّق به دانشگاه تهران با شمارۀ 6662 و مربوط به قرن هشتم است.

ساير نسخه‌ها متعلّق به كتابخانه‌هاى آستان قدس رضوى، آیت‌الله حكيم، مجلس شوراى اسلامى، ملك، نواب، پرينستون، وزيرى و نوربخش مى‌باشد. (مقدمه‌اى بر فقه شيعه، ص 129، 130).

نسخه‌هاى معتبر

كتاب موجود از مقابله و تصحيح سه نسخه حاصل شده است كه عبارتند از:

1 - نسخۀ كامل و بسيار بد خط كه متعلّق به كتابخانۀ آستان قدس رضوى است. اين نسخه به خط يعقوب بن خليل عاملى در سال 859 ق نوشته شده است و نسخۀ اصلى و اساسى در چاپ كتاب موجود بوده و با رمز (ق) مشخص شده است.

2 - نسخۀ ديگرى از كتابخانۀ آستان قدس رضوى كه ابتدا و انتهاى آن ناقص است و نويسنده و تاريخ نگارش آن مشخص نيست و با رمز(س) مشخص شده است.

3 - نسخۀ كامل و پر غلطى كه در سال 1245 ق نوشته شده و متعلّق به كتابخانۀ مؤسسۀ آل البيت لإحياء التراث كه ناشر كتاب موجود است، مى‌باشد و با رمز (ر) مشخص شده است.

مطالب

اين كتاب يك دوره كامل فقه نيست بلكه فقط كتاب‌هاى طهارة، صلاة، زكاة و قسمتى از كتاب البيع را شامل مى‌شود.

كتاب طهارت

شامل سه مقصد است.

در مقصد اول باب‌هاى وضو، غسل و تيمم

و در مقصد دوم اقسام آب‌ها

و در مقصد سوم نجاسات مطرح شده است.

كتاب صلاة

نيز شامل 5 مقصد است كه عبارتند از:

مقصد اوّل: مقدمات نماز، شامل 6 فصل است كه عبارتند از:

- تعداد ركعات

- وقت‌هاى نماز

- مكان نماز گزار

- لباس نمازگزار

- قبله

- اذان و اقامه

مقصد دوم: افعال نماز، شامل 4 فصل است كه عبارتند از:

- واجبات نماز

- مستحبات نماز

- چيزهايى كه در نماز واجب است ترك شود

- احكام خلل در نماز

مقصد سوم: بقيۀ نمازها، شامل شرايط نماز جمعه، نماز عيدين، نماز آيات، نماز نذر و نمازهاى مستحبى مى‌شود.

مقصد چهارم: نوافل، شامل نماز جماعت، صلاة مسافر و صلاة خوف است.

مقصد پنجم: جنائز، شامل اين مباحث است:

- مقدمات

- احتضار

- احكام تغسيل ميت

- تكفين ميت

- احكام نماز ميت

- واجبات دفن

كتاب زكاة

شامل 7 فصل است كه عبارتند از:

- شرايط عمومى

- شرايط خاص

- آنچه در آن زكاة واجب است

- آنچه زكاة آن مستحب است

- كسانى كه مستحق زكاة هستند

- چگونگى اخراج زكاة

- زكاة فطره.

اگر چه متداول است كه كتاب جهاد و حج در باب عبادات قبل از كتاب البيع مطرح شود امّا در اين كتاب اين مباحث مطرح نشده‌اند.

كتاب البيع

شامل دو مقصد است كه عبارتند از:

مقصد اول: ماهيت بيع و اركان آن، شامل سه فصل است كه عبارتند از:

- ماهيت بيع و صيغۀ آن

- آنچه در عاقد شرط است

- آنچه در معقود شرط است.

مقصد دوم: انواع مبيع

ويژگى‌ها

اگر چه كتاب به صورت فقه فتوايى نوشته شده است اما مؤلف به صورت وسيعى فتاوا و نظريات فقهاى عظام را در آن نقل نموده است. كه در اين بين نظريات شيخ طوسى رتبۀ اول را داراست و نظريات سيد مرتضى، ابن ادريس، شيخ صدوق، ابوالصلاح حلبى، سلار بن عبدالعزيز ، و شيخ مفيد نيز در كتاب مطرح شده است. (ج /1 179، 239، 429، ج /2 96، 234، 288).

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب طرح نظريات و فتاواى بزرگانى همچون ابن جنيد، ابن ابى عقيل و على بن بابويه، پدر شيخ صدوق است كه كمتر در كتب قدماء مطرح شده‌اند. (ج /1 74، 104، 178، ج /2 239).

اگر چه كتاب به صورت فقه فتوايى نوشته شده است اما گاهى سبك تدوين و طرح مباحث شبيه فقه مقارنه‌اى است زيرا مؤلف در آن به روايات معتبر در نزد عامه مثل روايات ابن عبّاس و عائشه از كتاب جامع الأصول، سنن ابن ماجه، سنن ترمذى، سنن بيهقى، سنن ابى داود، الخصائص الكبرى، صحيح مسلم، صحيح بخارى استناد نموده كه در پاورقى آنها ذكر شده است و همين طور به همان سبك در ابتداى مباحث به اجماع و نصّ استناد نموده است. (ج /1 44، 45، 330، 322، ج /2 38، 112، 434).

در استناد به اجماع، مؤلف از تعابير مختلفى استفاده نموده است به عنوان نمونه اين موارد را مى‌توان ذكر نمود: هي واجبة عند علمائنا كلّهم، عند علمائنا أجمع، ليس واجبا إجماعا، أجمع المسلمون كافّة، عليه إجماع العلماء، أجمع المسلمون في جميع الأعصار. (ج /1 48، 49، 51، 10، 65، ج /2 297).

اگر چه مؤلف روايات متعددى از عامه را ذكر نموده است اما در رابطه با ائمۀ معصومين عليهم‌السلام و استناد به آنان تأكيد خاصى داشته است به عنوان نمونه: و الأفضل ما نقل عن أهل البيت عليهم‌السلام لأنّهم أعرف بما يناجي به الرب تعالى، لاستفادة علومهم من الوحي. (ج /2 59).

نقاط ضعف

از نقاط ضعف كتاب متن مبهم و مجمل آن است كه به جز كتاب‌هاى النهاية، الخلاف، المبسوط شيخ طوسى و علل الشرايع شيخ صدوق، به نام ساير كتب اشاره نشده است و كتاب‌هاى بزرگانى همچون سيد مرتضى، شيخ مفيد، ابوالصلاح حلبى ذكر نشده و اين، خواننده را دچار سردرگمى مى‌كند.

از طرفى ناشرين كتاب موجود نيز تلاش لازم را براى بدست آوردن منابع و مآخذ و آدرس مطالب نقل شده در كتاب انجام نداده‌اند و حتى گاهى آدرس مطالب مذكور را، از منابع ديگر ذكر نموده‌اند.

به عنوان نمونه در صفحۀ 262 جلد اوّل در ذيل عبارت «روى الصدوق في العلل» در حاشيۀ شمارۀ 6 به جاى ذكر آدرس مطلب از علل الشرايع از كتاب وسائل الشيعة آدرس آن را ذكر نموده است.

همين طور كتاب موجود از نظر عنوان بندى مطالب داراى نقايص زيادى است كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.

1 - به جاى عنوان المقصد الثاني در عناوين كتاب و فهرست آخر كتاب، عنوان المقصد الثالث نوشته شده است.

2 - عنوان المقصد الرابع النوافل كه مربوط به مستحبات است با فصل دوم و سومش كه مربوط به نماز مسافر و نماز خوف است هماهنگ و سازگار نيست.

3 - مباحث خمس و انفال بطور كامل در ضمن كتاب زكاة آورده نشده است و اثرى از آنها ديده نمى‌شود.

4 - اگر چه در عنوان كتاب آمده است المقصد الأوّل: في زكاة الأموال، امّا مقصد دوم در كتاب ذكر نشده است و احتمالا فصل هفتم يعنى زكاة فطره بايد به عنوان مقصد دوّم كه زكاة نفوس است مطرح مى‌شده است.

گفتار بزرگان

رياض العلماء: و نهاية الفقه له... على ما رأيته عند الفاضل الهندي وصل إلى أواسط بحث زكاة الفطرة، ثم من كتاب التجارة أيضا إلى بحث الصرف من كتاب التجارة و النسخة المتداولة منه مقصورة على كتب الطهارة. (رياض العلماء ج /1 365).

فوائد رضويه: صنف في كل علم كتبا أتاه الله من كل شيء سببا أما الفقه فهو أبو عذره و غواص بحره و له فيها اثنى عشر كتابا هي ملجأ العلماء و مرجع الفقهاء و هي منتهى المطلب في تحقيق المذهب خرج منه تمام العبادات و قليل من المعاملات إلى عقد البيع و نهاية الإحكام في معرفة الأحكام. (فوائد رضويه، 126).

روضات الجنات: كنهايته الفقهيّة التي لم يبرز منها غير أبواب الطهارة و الصلاة. (روضات الجنات ج /2 275).

لؤلؤ البحرين: تعليقۀ علامۀ بزرگ سيد محمد صادق بحر العلوم: سبق في فقه الشريعة و ألّف فيه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات، فكانت محط أنظار العلماء من عصره إلى اليوم تدريسا و شرحا و تعليقا، فمن المطولات المختلف و التذكرة و منتهى المطلب و من المتوسطات القواعد و التحرير و من المختصرات إرشاد الأذهان و إيضاح الأحكام و تبصرة المتعلّمين. (لؤلؤ البحرين، 210، 211).

خطبۀ كتاب: فهذا الكتاب (نهاية الإحكام في معرفة الأحكام) لخصت فيه فتاوى الإماميّة على وجه الاختصار و أشرت فيه إلى العلل مع حذف الإطالة و الإكثار. (خطبۀ كتاب، 18).

منابع

1 - الذريعة/24 394

2 - رياض العلماء /1 365 - 358

3 - روضات الجنات /2 273

4 - المستدرك /3 459

5 - أعيان الشيعة /5 404

6 - الخلاصة 48

6 - الإجازة 155

7 - الكنى و الألقاب /2 477

8 - طبقات أعلام الشيعة، ج 3، ص 52 قرن هشتم

9 - فوائد رضويه 126

10 - ريحانة الأدب /4 167 - 179

11 - لؤلؤ البحرين 210، 211

12 - بحار الأنوار ج /1 17

پیوندها

مطالعه کتاب نهایة الإحکام في معرفة الأحکام در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور