كتاب الرّدة مع نبذة من فتوح العراق و ذكر المثنی بن حارثة الشيباني
| نام کتاب | كتاب الرّدة مع نبذة من فتوح العراق و ذكر المثنی بن حارثة الشيباني |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | کتاب الرده
مع نبذة من فتوح العراق و ذکر المثني بن حارثه "الشيباني" |
| پدیدآورندگان | واقدی، محمد بن عمر (نويسنده)
ابن اعثم کوفی، محمد بن علی (مصحح) جبوري، يحيي وهيب (محقق) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | BP 196/5 /و2ر4 |
| موضوع | ادبيات عربي - عراق
ارتداد اسلام - تاريخ - از آغاز تا 41ق. اهل رده شعر عربي - قرن 1ق. فتوحات اسلامي - عراق |
| ناشر | دار الغرب الإسلامي |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 1990م , 1410ق , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE02867AUTOMATIONCODE |
كتاب الرّدة مع نبذة من فتوح العراق و ذكر المثنی بن حارثة الشيباني، اثر محمد بن عمر واقدی (متوفی 207ق)، مورخ نـامدار مـدینه و مؤلف کتاب مشهور «المغازي»، به روایت احمد بن محمد بن اعثم کوفی است.
کتاب با مقدمه و تحقیق یحیی جبوری منتشر شده است.
ساختار
کتاب با مقدمه محقق مشتمل بر زندگی‌نامه مؤلف و آثار او، معرفی کتاب و نسخه‌های خطی و شیوه تحقیق آغاز شده است. متن کتاب نیز مشتمل بر موضوعات و مطالب مختلف بدون فصل‌بندی و تبویب خاصی است.
گزارش محتوا
یکی از پرسابقه‌ترین سبک‌های تاریخ‌نگاری اسلامی، تک‌نگاری‌های تاریخی است که تألیف آنها در سـده‌های نـخستین هـجری در میان مورخان و اخباریان رواج تام داشته است. کتاب حاضر یکی از موارد شناخته از تک‌نگاری‌های مربوط به رده در سـده‌های 2 و 3ق، است[۱].
برخی از فهرست‌نویسان چون ابن خیر اشبیلی و حاجی خـلیفه از این اثر یاد کرده‌اند. ابن ندیم در «الفهرست» عنوان آن را به‌گونه‌ای آورده است که گویی واقدی کتابی بـا عـنوان «الردة و الدار» تـألیف کرده بوده است، ولی از برخی منابع به‌صراحت برمی‌آید که کتاب الدار مـربوط بـه کشته شدن عثمان در خانه خود و نوشته‌ای مستقل از کتاب الرّدة بوده است. ابن رستم طبری از عالمان امـامی در سـده 4ق، ابن حبیش مورخ اندلسی (متوفی584ق) و ابن حجر عسقلانی از جمله کسانی‌اند که از این اثر نـقل قـول‌هایی آورده‌اند. مـارسدن جـونز در سـخن از آثار برجای‌مانده واقدی یادآور شده است که از مجموع تصانیف واقدی، تنها دو کتاب مغازی و رده اسـت کـه وی در انتساب آنها به مؤلف تردیدی روا نمی‌دارد[۲].
محقق در مقدمه پس از ذکر شرح حال مؤلف و آثار او، به این نکته اشاره می‌کند که مجموعه‌ای از کتب با نام کتاب رده می‌شناسیم، اما تنها کتاب رده واقدی به دست ما رسیده است. وی به نام هشت اثر اشاره می‌کند که از آن جمله است: رده محمد بن اسحاق (150ق)، سیف بن عمر تمیمی (193ق)، ابوالحسن علی بن محمد مدائنی[۳].
در بخشی دیگر از مقدمه محقق، نسخه خطی منحصربه‌فرد کتاب مورد بررسی قرار گرفته است. پس از آن شیوه تحقیق و تصحیح اثر بررسی شده است[۴].
واقدی در این کتاب هم مانند کتاب دیگرش «المغازي»، حوادث و وقایع را به‌تفصیل بیان می‌کند و هر آنچه را که امکان ثبت آن در این جنگ‌ها وجود دارد، اعم از نامه‌ها، نوشته‌ها، خطبه‌ها، گفتگوها و درگیری‌ها را با تفسیر شفافی از دلائل حوادث و اتفاقات ذکر می‌کند. به همین دلیل کتاب او حاوی معلومات، روایات و اشعاری است که در دیگر کتب تاریخ و ادب پیش از او ذکر نشده است[۵].
متن کتاب با ذکر اخبار وفات پیامبر(ص) و سقیفه بنی‌ساعده آغاز شده است. نویسنده کلمات مورخین اهل سنت را به‌تفصیل ذکر کرده است. از جمله به کلام زید بن ارقم انصاری در پاسخ به عبدالرحمن بن عوف زهری اشاره کرده که می‌گوید: یا ابن عوف اگر علی بن ابی‌طالب(ع) و دیگر افراد از بنی‌هاشم به دفن پیامبر(ص) و حزن و اندوه بر ایشان اشتغال نمی‌داشتند، طمع‌کنندگان، در امر خلافت طمع نمی‌کردند[۶].
جنگ‌های رده از دیدگاه تاریخی حائز اهمیت فراوان است و در دست داشتن تـحلیل صـحیحی از ایـن جنگ‌ها می‌تواند در تحلیل فرایند گسترش اسلام در سده نـخست هـجری و نیز جایگاه خلافت در برهه آغازین آن کارساز باشد. با این وصف باید عنایت داشت که اهمیت موضوع از نظر مـواضع اعـتقادی، خـود موجب بوده است تا مبحث رده به یکی از پیچیده‌ترین مباحث در تـاریخ‌نگاری صدر اسلام مبدل گردد. ابهام موجود در جریان‌های فکری حاکم بر این جنگ‌ها و هم تأثیر موضع‌گیری‌ها در ضبط و تفسیر وقـایع، در عـمل مـوجب شده است تا در میان منابع تاریخی، حتی درباره فضای اصلی ایـن جـنگ‌ها اتفاق نظری وجود نداشته باشد. در پاره‌ای از روایات، مسئله رده به‌گونه‌ای مطرح شده که گویی به‌جـز مـکه و مـدینه و پیرامون آنها، کمتر عربی در شبه جزیره بر دیانت اسلام پابرجا بـوده اسـت؛ درحـالی‌که بر پایه دسته‌ای دیگر از روایات، اساساً ارتداد را در ماجرای رده نباید به معنای خروج از دیـن تـلقی کـرد. دسته سومی از روایات نیز وجود دارند که اهل رده را به دو گروه مرتدان از دین و مـسلمانان مـانع زکات تقسیم کرده‌اند. بدیهی است ثابت شدن هریک از این شقوق می‌تواند اثـری تـعیین‌کننده در پاسـخ این سؤال باشد که خلافت نخستین برای استحکام پایه‌های خود با چه جریان‌های سـیاسی و اجـتماعی مواجه بوده است[۷].
روایات دسته دوم از نظر نقد سنتی روایات، قوی‌ترین روایات مربوط به رده نزد اهل سنت هستند؛ این روایات نه‌تنها در پنج «صحیح» از «صـحاح سته» جای گرفته‌اند، بلکه در آثار مورخان معتبری چون عمر بن شبه و واقدی نیز نقل شده‌اند. با وجود این، روایات دسته دوم می‌توانند از نظر دلالت مورد گفتگو قرار گیرند؛ چه، روایت زهری، ابـن شبه و دیـگران نشان می‌دهد که ارتداد در گزارش جنگ‌های رده در بسیاری از موارد به معنای اصطلاحی خود به کار نرفته است؛ ولی این احتمال وجود دارد که اقلیتی از قبایل عرب واقعاً مرتد شده و مثلاً گرد پیـامبری دروغـین اجتماع کرده باشند[۸].
ذکر خروج اسامة بن زید، تشویق کردن عدی بن حاتم طائی و زبرقان بن بدر، قومشان را بر اسلام و ادای زکات، خبر مالک بن نویره و مسیلمه کذاب، آماده کردن سپاهی به فرماندهی زیاد بن زید برای مبارزه با مرتدین کنده، مصالحه اهل حیره بر پرداخت جزیه از جمله عناوین مطالب کتاب است.
وضعیت کتاب
کتابی با عنوان «كتاب الردة» واقدی در 1409ق/1989م، به کـوشش مـحمد حـمیدالله در پاریس به چاپ رسیده است؛ اما این دیدگاه نیز وجود دارد که این اثر بـخشی از کـتاب الفتوح ابن اعثم کوفی است[۹].
فهارس آیات قرآنی، احادیث نبوی و آثار، اشعار، امثال، اعلام، قبائل و امم و جماعات، مواضع و بلدان و فهرست موضوعات در انتهای کتاب آمده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- پاکتچی، احمد، «پژوهشی در کتاب‌شناسی جنگ‌های رده»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: مقالات و بررسی‌ها، زمستان 1378، شماره 66، ص261 تا 276.