فلسفه اخلاق با تکیه بر مباحث تربیتی: تفاوت میان نسخه‌ها

بدون خلاصۀ ویرایش
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{جعبه اطلاعات کتاب | تصویر =NUR33286J1.jpg | عنوان =‏فلسفه اخلاق | عنوان‌های دیگر =فل...» ایجاد کرد)
 
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۲۱: خط ۲۱:
| شابک =978-964-531-053-8
| شابک =978-964-531-053-8
| تعداد جلد =1
| تعداد جلد =1
| کتابخانۀ دیجیتال نور =
| کتابخانۀ دیجیتال نور =20282
| کد پدیدآور =01115
| کد پدیدآور =01115
| پس از =
| پس از =
خط ۳۳: خط ۳۳:


==گزارش محتوا==
==گزارش محتوا==
در مقدمه ابتدای کتاب، پیشینه فلسفه اخلاق این‎گونه مطرح شده است: «فلسفه اخلاق به‎عنوان رشته‎ای مستقل از فلسفه و اخلاق در طلیعه قرن بیستم (1903م) با کتاب مبانی اخلاق جرج ادوارد مور، به جامعه علمی جهان معرفی شد. مسائل این علم گرچه به‎لحاظ تاریخی متأخر از علم اخلاق است، به‎لحاظ منطقی مقدم بر آن است؛ زیرا فلسفه اخلاق، زیربنای علم اخلاق بوده، با دقت در مسائل آن به‎آسانی به ‎دست می‎آید که بدون داشتن موضعی مبتنی بر تأمل و دقت در مسائل فلسفه اخلاق نمی‎توان علم اخلاقی معتبر و بدون تعارض داشت»<ref>ر.ک: سخن مرکز، ص5</ref>‎.  
در مقدمه ابتدای کتاب، پیشینه فلسفه اخلاق این‎گونه مطرح شده است: «فلسفه اخلاق به‎عنوان رشته‎ای مستقل از فلسفه و اخلاق در طلیعه قرن بیستم (1903م) با کتاب مبانی اخلاق جرج ادوارد مور، به جامعه علمی جهان معرفی شد. مسائل این علم گرچه به‎لحاظ تاریخی متأخر از علم اخلاق است، به‎لحاظ منطقی مقدم بر آن است؛ زیرا فلسفه اخلاق، زیربنای علم اخلاق بوده، با دقت در مسائل آن به‎آسانی به ‎دست می‎آید که بدون داشتن موضعی مبتنی بر تأمل و دقت در مسائل فلسفه اخلاق نمی‎توان علم اخلاقی معتبر و بدون تعارض داشت»<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20282/1/5 ر.ک: سخن مرکز، ص5]</ref>‎.  


سپس جایگاه آن در فرهنگ اسلامی و ضرورت پرداختن به آن را ذکر می‎کند: این علم در فرهنگ اسلامی بااینکه از دیرباز به‎صورت پراکنده و در ضمن مباحث فلسفی، اخلاقی، کلامی و علم اصول مطرح بوده، بنا به دلایل مختلف به‎صورت مستقل و شایسته مورد توجه قرار نگرفته است. این در حالی است که امروز سیل بی‎امان ترجمه و آثار مکاتب اخلاقی غرب و لزوم دفاع منطقی از مبانی اخلاقی اسلام، توجه ویژه به این شاخه از علم را بیش از پیش ضروری می‎نماید<ref>ر.ک: همان، ص6</ref>‎.  
سپس جایگاه آن در فرهنگ اسلامی و ضرورت پرداختن به آن را ذکر می‎کند: این علم در فرهنگ اسلامی بااینکه از دیرباز به‎صورت پراکنده و در ضمن مباحث فلسفی، اخلاقی، کلامی و علم اصول مطرح بوده، بنا به دلایل مختلف به‎صورت مستقل و شایسته مورد توجه قرار نگرفته است. این در حالی است که امروز سیل بی‎امان ترجمه و آثار مکاتب اخلاقی غرب و لزوم دفاع منطقی از مبانی اخلاقی اسلام، توجه ویژه به این شاخه از علم را بیش از پیش ضروری می‎نماید<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20282/1/6 ر.ک: همان، ص6]</ref>‎.  


اندیشمندان و پژوهشگران، تعاریف گوناگونی برای علم اخلاق ارائه کرده‎اند. این تعاریف، اختلافات جزئی دارند و می‎توان از آنها به تعریف زیر دست یافت: «علم اخلاق، علمی است که با آموزش صفات و ملکات پسندیده و طریقه کسب آنها و نیز بیان صفات بد و راه و روش اجتناب از آنها، راه رسیدن به منش خوب را به ما نشان می‎دهد و نیز شیوه صحیح رفتار ما را در ارتباط با خود، دیگران و خداوند، به‎منظور نیل به سعادت و کمال، معرفی می‎کند»<ref>ر.ک: متن کتاب، ص18</ref>‎.  
اندیشمندان و پژوهشگران، تعاریف گوناگونی برای علم اخلاق ارائه کرده‎اند. این تعاریف، اختلافات جزئی دارند و می‎توان از آنها به تعریف زیر دست یافت: «علم اخلاق، علمی است که با آموزش صفات و ملکات پسندیده و طریقه کسب آنها و نیز بیان صفات بد و راه و روش اجتناب از آنها، راه رسیدن به منش خوب را به ما نشان می‎دهد و نیز شیوه صحیح رفتار ما را در ارتباط با خود، دیگران و خداوند، به‎منظور نیل به سعادت و کمال، معرفی می‎کند»<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20282/1/18 ر.ک: متن کتاب، ص18]</ref>‎.  


درباره تعریف و قلمرو فلسفه اخلاق چندین فرض تصور می‎شود که نویسنده در این اثر دیدگاه دوم را می‎پسندد:  
درباره تعریف و قلمرو فلسفه اخلاق چندین فرض تصور می‎شود که نویسنده در این اثر دیدگاه دوم را می‎پسندد:  
# اینکه فلسفه اخلاق، شامل همه انواع پژوهش‎های اخلاقی - توصیفی، هنجاری و فرااخلاقی - ‎باشد.
# اینکه فلسفه اخلاق، شامل همه انواع پژوهش‎های اخلاقی - توصیفی، هنجاری و فرااخلاقی - ‎باشد.
# آن را تنها شامل پژوهش‎های هنجاری و فرااخلاقی بدانیم.
# آن را تنها شامل پژوهش‎های هنجاری و فرااخلاقی بدانیم.
# فرض سوم که مورد تأکید برخی از اندیشمندان غربی است، آن را تنها دربرگیرنده مباحث فرااخلاقی می‎داند. بر این اساس، فلسفه اخلاق دانشی است که تنها به بررسی عقلی مبادی تصوری و تصدیقی علم اخلاق می‎پردازد<ref>ر.ک: همان، ص24</ref>‎.  
# فرض سوم که مورد تأکید برخی از اندیشمندان غربی است، آن را تنها دربرگیرنده مباحث فرااخلاقی می‎داند. بر این اساس، فلسفه اخلاق دانشی است که تنها به بررسی عقلی مبادی تصوری و تصدیقی علم اخلاق می‎پردازد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20282/1/24 ر.ک: همان، ص24]</ref>‎.  


نویسنده در بررسی اهمیت و ضرورت فلسفه اخلاق، معتقد است که نه علم اخلاق به‎تنهایی ما را از فلسفه اخلاق بی‎نیاز می‎کند و نه پیروی از دین. او بر این ادعای خود چهار دلیل اقامه می‎کند؛ از جمله اینکه برای دفاع از آموزه‎های اخلاقی و پاسخگویی به شبهات مطرح‎شده درباره مفاهیم، مبانی و مسائل اخلاقی نیازمند مبنایی صحیح و استوار هستیم که تنها با ژرف‎نگری محققانه در فلسفه اخلاق به ‎دست می‎آید؛ به‎ویژه اینکه با پیچیده‎تر شدن روابط انسانی در جوامع بشری، مسائل جدیدی پدید می‎آید که پاسخ آنها را باید از فلسفه اخلاق جست و این امر، ضرورت پرداختن به این دانش را دوچندان می‎کند<ref>ر.ک: همان، ص26</ref>‎.  
نویسنده در بررسی اهمیت و ضرورت فلسفه اخلاق، معتقد است که نه علم اخلاق به‎تنهایی ما را از فلسفه اخلاق بی‎نیاز می‎کند و نه پیروی از دین. او بر این ادعای خود چهار دلیل اقامه می‎کند؛ از جمله اینکه برای دفاع از آموزه‎های اخلاقی و پاسخگویی به شبهات مطرح‎شده درباره مفاهیم، مبانی و مسائل اخلاقی نیازمند مبنایی صحیح و استوار هستیم که تنها با ژرف‎نگری محققانه در فلسفه اخلاق به ‎دست می‎آید؛ به‎ویژه اینکه با پیچیده‎تر شدن روابط انسانی در جوامع بشری، مسائل جدیدی پدید می‎آید که پاسخ آنها را باید از فلسفه اخلاق جست و این امر، ضرورت پرداختن به این دانش را دوچندان می‎کند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20282/1/26 ر.ک: همان، ص26]</ref>‎.  


در فصل دوم کتاب، نخست واقع‎گرایی در حوزه مفاهیم بررسی شده و سپس واقع‎گرایی در گزاره‎ها به‎صورت تابعی از نتیجه این بررسی، مورد بحث قرار گرفته است. سپس شمه‎ای از پیامدهای غیر واقع‎گرایی در عرصه اخلاق ذکر شده است<ref>ر.ک: همان، ص34</ref>‎. از جمله این پیامدها تأثیر آن در عرصه‎های دیگر زندگی است. بی‎گمان، دیدگاه واقع‎گرایانه در عرصه اخلاق، به‎صورت مستقیم و غیر مستقیم در تعیین حد و مرزهای دیگر عرصه‎های زندگی انسان اثر می‎گذارد و دیدگاه او در حوزه‎هایی چون سیاست، اقتصاد، فرهنگ و... را متأثر می‎سازد. به بیان ساده‎تر، اخلاق و آموزه‎های اخلاقی مبنای اتخاذ دیدگاه در سایر عرصه‎ها می‎شود. بدین ‎روی، درصورتی‎که برای اخلاق واقعیتی عینی در نظر گرفته نشود، دیگر فرد صاحب رأی و نظر برای اتخاذ تصمیم در عرصه‎های گوناگون مثل سیاست، فرهنگ، اقتصاد و... خود را محدود نمی‎بیند و ازاین‎روی ممکن است اصول اساسی انسانی را زیر پا گذاشته، بدون توجه به مرزهای اخلاقی، هر کاری را در جهت تأمین منافع خود و گروه تابع خود روا شمارد. بی‎مبالاتی‎های موجود در عرصه سیاست جهانی و اقتصاد و فرهنگ جهان از همین نقطه آغاز می‎شود<ref>ر.ک: همان، ص50-49</ref>‎.
در فصل دوم کتاب، نخست واقع‎گرایی در حوزه مفاهیم بررسی شده و سپس واقع‎گرایی در گزاره‎ها به‎صورت تابعی از نتیجه این بررسی، مورد بحث قرار گرفته است. سپس شمه‎ای از پیامدهای غیر واقع‎گرایی در عرصه اخلاق ذکر شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20282/1/34 ر.ک: همان، ص34]</ref>‎. از جمله این پیامدها تأثیر آن در عرصه‎های دیگر زندگی است. بی‎گمان، دیدگاه واقع‎گرایانه در عرصه اخلاق، به‎صورت مستقیم و غیر مستقیم در تعیین حد و مرزهای دیگر عرصه‎های زندگی انسان اثر می‎گذارد و دیدگاه او در حوزه‎هایی چون سیاست، اقتصاد، فرهنگ و... را متأثر می‎سازد. به بیان ساده‎تر، اخلاق و آموزه‎های اخلاقی مبنای اتخاذ دیدگاه در سایر عرصه‎ها می‎شود. بدین ‎روی، درصورتی‎که برای اخلاق واقعیتی عینی در نظر گرفته نشود، دیگر فرد صاحب رأی و نظر برای اتخاذ تصمیم در عرصه‎های گوناگون مثل سیاست، فرهنگ، اقتصاد و... خود را محدود نمی‎بیند و ازاین‎روی ممکن است اصول اساسی انسانی را زیر پا گذاشته، بدون توجه به مرزهای اخلاقی، هر کاری را در جهت تأمین منافع خود و گروه تابع خود روا شمارد. بی‎مبالاتی‎های موجود در عرصه سیاست جهانی و اقتصاد و فرهنگ جهان از همین نقطه آغاز می‎شود<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20282/1/49 ر.ک: همان، ص50-49]</ref>‎.


نویسنده در فصل سوم با عنوان معیار ارزش اخلاقی، دیدگاه‎های اخلاقی را به دو دسته دیدگاه‎های نتیجه‎گرا و وظیفه‎گرا تقسیم کرده و هریک را مورد بررسی قرار می‎دهد. به اعتقاد او قرب به خدا ملاک ارزش اخلاقی اعمال است و برای رسیدن به مقام قرب الهی، هم خود فعل و آثار دنیوی و اخروی آن اثرگذار است و هم انگیزه فاعل در انجام عمل اخلاقی. در پرتو این دیدگاه، ملاک لذت‎گرایان شخصی و سودگرایان عمومی نیز تأمین می‎گردد. رسیدن به مقام قرب الهی با کسب لذت‎های دنیوی منافاتی ندارد<ref>ر.ک: همان، ص83</ref>‎.
نویسنده در فصل سوم با عنوان معیار ارزش اخلاقی، دیدگاه‎های اخلاقی را به دو دسته دیدگاه‎های نتیجه‎گرا و وظیفه‎گرا تقسیم کرده و هریک را مورد بررسی قرار می‎دهد. به اعتقاد او قرب به خدا ملاک ارزش اخلاقی اعمال است و برای رسیدن به مقام قرب الهی، هم خود فعل و آثار دنیوی و اخروی آن اثرگذار است و هم انگیزه فاعل در انجام عمل اخلاقی. در پرتو این دیدگاه، ملاک لذت‎گرایان شخصی و سودگرایان عمومی نیز تأمین می‎گردد. رسیدن به مقام قرب الهی با کسب لذت‎های دنیوی منافاتی ندارد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20282/1/83 ر.ک: همان، ص83]</ref>‎.


در فصل چهارم، مسئله مطلق یا نسبی بودن احکام و ارزش‎های اخلاقی مطرح شده است. پذیرش هرکدام از این دو دیدگاه، پیامدهای فردی و اجتماعی فراوانی دارد و در دوران اخیر، بحث‎های بسیار و گوناگونی در این‎باره صورت گرفته است. نویسنده در این فصل با بیانی ساده، ضمن ارائه گفتارهای منطقی و مستدل دیدگاه پذیرفته خود، دیدگاه‎های رقیب را نیز منصفانه نقد و بررسی کرده است<ref>ر.ک: همان، ص89</ref>‎.
در فصل چهارم، مسئله مطلق یا نسبی بودن احکام و ارزش‎های اخلاقی مطرح شده است. پذیرش هرکدام از این دو دیدگاه، پیامدهای فردی و اجتماعی فراوانی دارد و در دوران اخیر، بحث‎های بسیار و گوناگونی در این‎باره صورت گرفته است. نویسنده در این فصل با بیانی ساده، ضمن ارائه گفتارهای منطقی و مستدل دیدگاه پذیرفته خود، دیدگاه‎های رقیب را نیز منصفانه نقد و بررسی کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20282/1/89 ر.ک: همان، ص89]</ref>‎.


بحث مسئولیت به‎لحاظ تأثیرگذاری آن در مسائل فلسفی، دینی، اخلاقی و حقوقی همواره از دیرباز کانون توجه فیلسوفان، اندیشمندان و علمای اخلاق بوده است. از دوران یونان باستان تاکنون فیلسوفان پیوسته در تلاش بوده‎اند تا با بیان‎های مختلف، مسئولیت انسان و شرایط و لوازم آن را تبیین کنند<ref>ر.ک: همان، ص108</ref>‎.
بحث مسئولیت به‎لحاظ تأثیرگذاری آن در مسائل فلسفی، دینی، اخلاقی و حقوقی همواره از دیرباز کانون توجه فیلسوفان، اندیشمندان و علمای اخلاق بوده است. از دوران یونان باستان تاکنون فیلسوفان پیوسته در تلاش بوده‎اند تا با بیان‎های مختلف، مسئولیت انسان و شرایط و لوازم آن را تبیین کنند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20282/1/108 ر.ک: همان، ص108]</ref>‎.


بیشتر فلاسفه به‎صورت صریح از متعلق مسئولیت اخلاقی یاد نکرده‎اند، ولی از مباحث آنان در حوزه تعریف مسئولیت اخلاقی و منشأ وظایف، تا حدودی می‎توان به آراء و عقاید آنان پی برد؛ مثلاً وقتی پیتراستراوسون مسئولیت اخلاقی را به معنای قابلیت مدح و ذم اجتماعی می‎داند، با قطعیت می‎توان گفت که از نظر او افراد هر جامعه‎ای در برابر حیوانات، جمادات، محیط زیست و امثال آن، مسئولیت اخلاقی دارند<ref>ر.ک: همان، ص130</ref>‎.  
بیشتر فلاسفه به‎صورت صریح از متعلق مسئولیت اخلاقی یاد نکرده‎اند، ولی از مباحث آنان در حوزه تعریف مسئولیت اخلاقی و منشأ وظایف، تا حدودی می‎توان به آراء و عقاید آنان پی برد؛ مثلاً وقتی پیتراستراوسون مسئولیت اخلاقی را به معنای قابلیت مدح و ذم اجتماعی می‎داند، با قطعیت می‎توان گفت که از نظر او افراد هر جامعه‎ای در برابر حیوانات، جمادات، محیط زیست و امثال آن، مسئولیت اخلاقی دارند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20282/1/130 ر.ک: همان، ص130]</ref>‎.  


مراتب مسئولیت اخلاقی انسان با چند چیز ارتباط مستقیم دارد: مقدار اختیار و قدرت انسان، میزان آگاهی انسان و نتیجه عمل (به‎لحاظ کمی و کیفی)<ref>ر.ک: همان، ص136-135</ref>‎.  
مراتب مسئولیت اخلاقی انسان با چند چیز ارتباط مستقیم دارد: مقدار اختیار و قدرت انسان، میزان آگاهی انسان و نتیجه عمل (به‎لحاظ کمی و کیفی)<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20282/1/135 ر.ک: همان، ص136-135]</ref>‎.  


یکی دیگر از مهم‎ترین مباحث فلسفه اخلاق، رابطه دین و اخلاق است که در فصل ششم مطرح شده است. این بحث از باسابقه‎ترین مباحث فلسفه اخلاق بشمار می‎رود و شاید بتوان آن را نخستین مسئله فلسفه اخلاق در یونان باستان معرفی کرد که هنوز هم به‎طور جدی در میان اندیشمندان مختلف مطرح است<ref>ر.ک: همان، ص149</ref>‎. اگر منظور از اخلاق، کاربرد نخست آن باشد و منظور از دین «مجموعه عقاید و اخلاق و احکام لازم برای سعادت ابدی بشری» باشد، روشن است که اخلاق جزء دین است و رابطه میان دین و اخلاق رابطه‎ای دقیق و تشکیلاتی است و بر این اساس می‎توان اخلاق و اخلاقیات را همچون دایره‎ای کوچک که در درون دایره بزرگ دین قرار گرفته است، ترسیم کرد. دیدگاه عموم اندیشمندان اسلامی همین است. دین الهی و راستین، که به عقیده ما منحصر در اسلام و پیام اسلامی است، دربردارنده اعتقادات، اخلاقیات و احکام فقهی و حقوقی است. به تعبیر دیگر، دین همه شئون زندگی انسان را در بر می‎گیرد و به رابطه انسان به خدا اختصاص ندارد<ref>ر.ک: همان، ص166</ref>‎.  
یکی دیگر از مهم‎ترین مباحث فلسفه اخلاق، رابطه دین و اخلاق است که در فصل ششم مطرح شده است. این بحث از باسابقه‎ترین مباحث فلسفه اخلاق بشمار می‎رود و شاید بتوان آن را نخستین مسئله فلسفه اخلاق در یونان باستان معرفی کرد که هنوز هم به‎طور جدی در میان اندیشمندان مختلف مطرح است<ref>ر.ک: همان، ص149</ref>‎. اگر منظور از اخلاق، کاربرد نخست آن باشد و منظور از دین «مجموعه عقاید و اخلاق و احکام لازم برای سعادت ابدی بشری» باشد، روشن است که اخلاق جزء دین است و رابطه میان دین و اخلاق رابطه‎ای دقیق و تشکیلاتی است و بر این اساس می‎توان اخلاق و اخلاقیات را همچون دایره‎ای کوچک که در درون دایره بزرگ دین قرار گرفته است، ترسیم کرد. دیدگاه عموم اندیشمندان اسلامی همین است. دین الهی و راستین، که به عقیده ما منحصر در اسلام و پیام اسلامی است، دربردارنده اعتقادات، اخلاقیات و احکام فقهی و حقوقی است. به تعبیر دیگر، دین همه شئون زندگی انسان را در بر می‎گیرد و به رابطه انسان به خدا اختصاص ندارد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20282/1/166 ر.ک: همان، ص166]</ref>‎.  


یکی دیگر از نیازهای اساسی دین به اخلاق، ویژه هدف دین است. دین مدعی است برای ساختن انسان و تأمین سعادت دنیوی و اخروی بشر آمده است. بدین سبب اداره زندگی فردی و اجتماعی انسان نیز از اهداف دین است، که تنها در پرتو مجموعه خاصی از دستورهای اخلاقی به ‎دست می‎آید. به همین دلیل می‎توان گفت دین بدون اخلاق نمی‎تواند به اهداف خود دست یابد و سعادت دنیا و آخرت انسان را تأمین کند<ref>ر.ک: همان، ص170</ref>‎.  
یکی دیگر از نیازهای اساسی دین به اخلاق، ویژه هدف دین است. دین مدعی است برای ساختن انسان و تأمین سعادت دنیوی و اخروی بشر آمده است. بدین سبب اداره زندگی فردی و اجتماعی انسان نیز از اهداف دین است، که تنها در پرتو مجموعه خاصی از دستورهای اخلاقی به ‎دست می‎آید. به همین دلیل می‎توان گفت دین بدون اخلاق نمی‎تواند به اهداف خود دست یابد و سعادت دنیا و آخرت انسان را تأمین کند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20282/1/170 ر.ک: همان، ص170]</ref>‎.  


==وضعیت کتاب==
==وضعیت کتاب==
تدوین فصول کتاب به قرار زیر بوده است: فصل اول: امیر خواص، فصل دوم: سید اکبر حسینی، فصل سوم: احمد دبیری، فصل چهارم و ششم: احمدحسین شریفی، فصل پنجم: علی پاک‎پور. فصول تدوین‎یافته در جلسات گروهی مورد بررسی و اصلاح قرا گرفته و یکسان‎سازی و هماهنگی بین فصول به همت محمدتقی اسلامی انجام شده است<ref>ر.ک: سخن مرکز، ص6</ref>‎.
تدوین فصول کتاب به قرار زیر بوده است: فصل اول: امیر خواص، فصل دوم: سید اکبر حسینی، فصل سوم: احمد دبیری، فصل چهارم و ششم: احمدحسین شریفی، فصل پنجم: علی پاک‎پور. فصول تدوین‎یافته در جلسات گروهی مورد بررسی و اصلاح قرا گرفته و یکسان‎سازی و هماهنگی بین فصول به همت محمدتقی اسلامی انجام شده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/20282/1/6 ر.ک: سخن مرکز، ص6]</ref>‎.
   
   
فهرست مطالب در ابتدای کتاب و کتابنامه فارسی، عربی و انگلیسی به‎تفکیک در انتهای آن ذکر شده است.  
فهرست مطالب در ابتدای کتاب و کتابنامه فارسی، عربی و انگلیسی به‎تفکیک در انتهای آن ذکر شده است.  
خط ۷۸: خط ۷۸:
[[رده:کتاب‌شناسی]]
[[رده:کتاب‌شناسی]]
   
   
[[رده:کتاب‌شناسی]]
[[رده:اخلاق]]
 
[[رده:کتاب‌شناسی]]
[[رده:25 آبان الی 24 آذر(97)]]
 
[[رده:کتاب‌شناسی]]
[[رده:کتاب‌شناسی]]
[[رده:قربانی-باقی زاده]]
[[رده:سال97-25آبان الی24آذر]]
[[رده:سال97-25آبان الی24آذر]]
۴۲۵٬۲۲۵

ویرایش