عقائد السلف: تفاوت میان نسخه‌ها

[[ابن حنبل، احمد بن محمد]] (نويسنده)

[[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم]] (نويسنده)

[[دارمی، عثمان بن سعید]] (نويسنده)

[[بخاری، محمد بن اسماعیل]] (نويسنده)

[[طالبي، عمار جمعي]] (محقق)

| زبان =عربي

اسلام - فرقه‎ها

جهميه - دفاعيه‎ها و رديه‎ها

مشبهه - دفاعيه‎ها و رديه‎ها

| تعداد جلد =1

| کتابخانۀ دیجیتال نور =24461

'''عقائد السلف'''، مجموعه‎ای است از پنج کتاب به نام‎های «الرد علی الزنادقة و الجهمية» تألیف [[ابن حنبل، احمد بن محمد|احمد بن حنبل]] (164-241ق)؛ «خلق أفعال العباد»، [[بخاری، محمد بن اسماعیل|بخاری]] (199-256ق)؛ «الإختلاف في اللفظ و الرد علی الجهمیة و المشبهة»، تألیف [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبة]] (213-276ق)؛ «الرد علی الجهمية» و «رد الإمام الدارمي علی المريسي العنيد»، تألیف [[دارمی، عثمان بن سعید|عثمان بن سعید دارمی]] (حدود200-280ق). این مجموعه توسط علی سامی نشار و عمار جمعی طالبی مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است.

در واقع این پنج کتاب ردیه‎هایی است از طرف برخی از عالمان بزرگ اهل سنت بر آثار و افکار بنیان‎گذار فرقه کلامی جهمیه، جهم بن صفوان (متوفی 128ق) و هم‎فکران او.

در پایان کتاب، تفسیر محاسن التأويل محمد جمال‎الدین قاسمی آمده است.

جهمیه (که مطالب این مجموعه در انتقاد ار افکار آنها نگاشته شده)، از فرقه‎های متقدم اسلامی، پیروان جهم بن صفوان است. جهم در عالَم فاعلی غیر از خدا نمی‎دید و نسبت دادن افعال به مردم را از روی مجاز می‎دانست. بدین ترتیب، او قائل به جبر بود و اندیشه‎اش از این حیث کاملاً در تقابل با اندیشه جعد – که قدری‎مسلک و قائل به اختیار بود – قرار می‎گرفت. برخی عقاید او عبارت است از اینکه او ایمان را به معرفت و قلب می‎دانست نه به اقرار و کفر را هم صرفاً جهل به خدا تلقی می‎کرد. او خدا را شیء نمی‎دانست، بلکه به‎وجودآوردنده اشیاء می‎دانست. برخی صفات همچون تکلم را از خدا سلب می‎نمود. قرآن را مخلوق می‎دانست. بهشت و دوزخ را جاودانی نمی‎دانست و... <ref>ر.ک: هاشمی، محمدمنصور، ج11، ص536-537</ref>.

در بخشی از مقدمه، بیان شده است که افکار جهمیه برگرفته از افکار و آراء فلاسفه، صابئین و یهودیان است<ref>ر.ک: مقدمه، ص7</ref>. با پیدایش افکار جهمیه، تأویل که ریشه فتنه در تعطیل نصوص بشمار می‎آید پدید آمد و تأویل روایات و نصوص از معانی لغوی و شرعی به معانی باطنی و عرفانی دنبال شد و این نوع تأویلات باعث گمراهی و از بین رفتن شریعت می‎شد؛ بنابراین برخی از علمای سلف با این تفکر به مبارزه برخاستند و آثاری را خلق نمودند<ref>ر.ک: همان، ص7-8</ref>.

محققین در ادامه به زندگی‎نامه نویسندگان و معرفی هرکدام از این پنج اثر پرداخته‎اند.

[[ابن حنبل، احمد بن محمد|احمد بن حنبل]]، این کتاب را بر دو قسم تقسیم نموده است: بخش اول کتاب، در پاسخ به زنادقه نگاشته شده است؛ آن‎هایی مردم را درباره قرآن به شک می‎افکندند. آنان، آیات معینی را بریده از سیاق آنها و جداشده از مجموعه قرآن، در نظر می‎گرفتند و ادعا می‎کردند که اینها با آیات دیگر متناقضند و...

بخش دوم کتاب مشتمل بر رد بر فرقه جهمیه و بنیان‎گذار آن است<ref>ر.ک: همان، ص14-15</ref>.

مثلاًزنادقه می‎گویند: دو آیه '''هٰذٰا يوْمُ لاٰ ينْطِقُونَ وَ لاٰ يؤْذَنُ لَهُمْ فَيعْتَذِرُونَ''' (مرسلات: 35-36) (این روزی است که سخن نمی‎گویند و به آنان اجازه داده نمی‎شود که عذرخواهی کنند) با آیه '''ثُمَّ إِنَّكمْ يوْمَ اَلْقِيٰامَةِ عِنْدَ رَبِّكمْ تَخْتَصِمُونَ''' (زمر: 31) (سپس شما روز قیامت نزد پروردگارتان مجادله خواهید کرد)، متناقضند.

[[ابن حنبل، احمد بن محمد|احمد بن حنبل]] به این شبهه چنین جواب می‎دهد: دو آیه سوره مرسلات مربوط به اوایل برانگیخته شدن انسان‎ها در روز قیامت است و به مدت شصت سال حق هیچ‎گونه حرفی را ندارند و وقتی‎که به آن‎ها اجازه تکلم داده می‎شود، آن‎ها می‎گویند: '''رَبَّنٰا أَبْصَرْنٰا وَ سَمِعْنٰا فَارْجِعْنٰا نَعْمَلْ صٰالِحاً إِنّٰا مُوقِنُونَ''' (سجده: 12) (پروردگارا! بینا شدیم و شنوا گشتیم؛ ما را بازگردان تا کار شایسته کنیم؛ چراکه ما یقین داریم).

وقتی به انسان‎ها اذن کلام داده شد، به سخن می‎آیند و به مجادله می‎پردازند و این همان مضمون آیه 31 زمر است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص41</ref>.

او در کتابی با عنوان «خلق أفعال العباد‎»، از یحیی بن سعید نقل کرده است: «همیشه از اصحاب و [بزرگانمان] می‎شنیدم که می‎گفتند: افعال بندگان مخلوق است». [[بخاری، محمد بن اسماعیل|بخاری]] در توضیح این کلام می‎نویسد: «حرکات‎، صداها، اکتساب و نوشتن افراد‎، مخلوق‎ خداست». وی به آیات و روایات متعددی تمسک می‎کند که همه امور و از جمله فعل انسان را مخلوق خداوند می‎شمارد. ابن تیمیه نیز بارها در آثار خود‎ به نقل از پیشوایان اصحاب حدیث، خداوند را خالق اعمال عباد معرفی کرده است و مدعی است که جمهور اهل سنت از اصحاب حدیث و فقه و تفسیر و تصوف در این مسئله اجماع دارند<ref>ر.ک: همان، ص36</ref>.

در این میان، [[بخاری، محمد بن اسماعیل|بخاری]] در کتاب مزبور به مطلبی اشاره کرده است که می‎تواند‎ نظریه‎ای جدید برای جمع‎ خالقیت‎ خدا و فاعلیت انسان نسبت به افعال اختیاری باشد. وی پس از بیان اختلاف مردم در مسئله فعل و فاعل و مفعول، می‎گوید: قدریه همه افعال را از انسان دانسته و از خداوند‎ سلب‎ می‎کنند؛ در مقابل، جبریه همه افعال را از خدا می‎دانند و برای انسان سهمی قائل نیستند؛ اما ازنظر وی، دیدگاه اهل علم و نظریه قابل‎قبول این است که‎ افعال‎ بندگان، مخلوق‎ خدا و درعین‎حال فعل انسان است، نه فعل خداوند. آنچه فعل خداست خلق کردن است، اما‎ مخلوق یا همان مفعول، فعل او نیست؛ زیرا فعل و مفعول دو‎ چیز‎ است. [[بخاری، محمد بن اسماعیل|بخاری]] در این بیان تلاش کرده است نظریه اصحاب حدیث را در مقابل دیدگاه ‎‎جهمیه‎ و قدریه قرار دهد و در حقیقت، راه سومی میان جبر و تفویض معرفی کند. در‎ این‎ نظریه‎، در عین باور به خالق بودن خداوند نسبت به اعمال بندگان، فاعلیت حقیقی انسان نیز‎ پذیرفته می‎شود<ref>ر.ک: همان، ص38</ref>.

این کتاب، تألیف [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]]، در رد فرقه‎هایی، مانند مشبهه و جهمیه و کرّامیه است‎. او در این‎ کتاب‎ به رد دیدگاه‎های این گروه‎ها پرداخته و به اهل کلام و معتزله نیز تاخته است. پس او سنی‎ اهل‎ حدیث‎ است<ref>ر.ک: احمدی، محمدقاسم، ص13</ref>.

موضوع‎هایی‎ که‎ در این‎ کتاب‎ موردبحث‎ قرار گرفته‎، بدون هرگونه عنوان‎بندی به‎طور کلی‎ شامل مواردی از قبیل قدر، تشبیه‎، خلق‎ قرآن‎، رؤیت‎ خداوند، عرش‎ الهى‎ و بررسى‎ احادیث‎ مختلف‎ در این‎ باب می‎شود‎. انبوهى‎ از اطلاعات‎ موجود در «تأويل‎ مختلف‎ الحديث»‎ و حتى‎ بسیاری‎ از عبارات‎ آن‎ عیناً در این‎ کتاب‎ تکرار شده‎ است<ref>ر.ک: آذنوش، آذرتاش، ج4، ص457</ref>.

کتاب الرد علی الجهمية، تألیف [[دارمی، عثمان بن سعید|ابوسعید عثمان بن سعید دارمی]] (م 280ق)، از‎ مهم‎ترین‎ کتب صفاتیه است که [[دارمی، عثمان بن سعید|دارمی]] آن را در رد جهمیّه (پیروان جهم‎ بن‎ صفوان) که به نفی صفات معتقد بودند‎ نوشته‎ است<ref>ر.ک: حجت، هادی، ص107</ref>. برخی نیز می‎گویند: [[ابن حنبل، احمد بن محمد|احمد بن حنبل]] و [[دارمی، عثمان بن سعید|دارمی]]، کتابی با عنوان الرد علی الجهمية، به نگارش درآوردند و هدف آنان مبارزه با اعتزال و عقل‎گرایی بوده است<ref>ر.ک: بارانی، محمدرضا، ص103</ref>.

[[دارمی، عثمان بن سعید|عثمان بن سعید دارمی]]، در کتاب الرد علی الجهميه، روایات‎ متعددی‎ را نقل کرده که‎ اولین مخلوق خداوند «قلم» است‎ و همه‎ چیز را تا قیامت نوشته‎ است؛ حتی عمل انسان‎ها از پیش در تقدیر ثبت شده و پیش از‎ تولد‎ هر انسانی نوشته شده است‎ که‎ شقی‎ و اهل دوزخ است‎ یا‎ سعید و اهل بهشت. دیدگاه قدریه درباره مسئله تقدیر سبب شد، موضوع ایمان به قضا و قدر جزو‎ اعتقادات‎ اصلی اصحاب حدیث دانسته شود<ref>ر.ک: طالقانی، سید حسن، ص31</ref>.

بشر مریسی (متوفی 218ق)، از حنفیان بغداد بود. او در مظان این اتهام قرار داشت که مقدمات جریان محنه را از نظر فکری (ایدئولوژی) فراهم کرده است؛ ازاین‎رو، موردانتقاد شدید اصحاب حدیث قرار گرفت. خود بشر نه عراقی بود و نه ایرانی، بلکه از مصر برخاسته بود و شافعی را از آنجا می‎شناخت.

او از طرف‎داران خلق قرآن بود و در کتاب خود، «كفر المشبهة»، اصحاب حدیث را به ارائه تصویر نادرست و گمراه‎کننده‎ای از خداوند و به‎این‎ترتیب به بی‎ایمانی متهم نمود. او به اختیار انسان اعتقاد نداشت؛ ازاین‎رو، اصحاب حدیث او را با جهم بن صفوان مقایسه می‎کردند<ref>یوزف فان اس، ج19، ص76</ref>.

اصحاب حدیث، شروع به تاختن بر تعقیب‎کنندگان سابق خود و هم‎طراز کردن آنان با کفار آن زمان، یعنی زنادقه، نمودند؛ بهترین مثال، «الردّ علی الزنادقة و الجهمية» از احمد بن‎ حنبل است. مؤلف دیگر، [[دارمی، عثمان بن سعید|عثمان بن سعید دارمی]] است که ابتدا در کتاب «الرد علی الجهمية» کوشیده بود بر پیشانی «جهمیه» داغ ننگ و رسوایی زندقه بزند و بدین ‎وسیله آنان را خارج از حوزه اسلام قرار دهد؛ هنگامی‎که با اعتراض و مخالفت مواجه شد، کتاب دیگری با نام «الرد على بشر المريسي العنيد» نوشت<ref>ر.ک: همان، ص76-77</ref>.

در وقع نزاع در اصل بر سر تصویر خدا بود. بشر به خداوند چند صفت ذاتی قدیم که به‎طور نظری قابل استنتاجند، یعنی قدرت، علم، اراده و «تخلیق»، نسبت داده بود؛ اما از اینکه از اسماء خداوند که در قرآن کریم وجود داشتند، صفاتی بسازد، امتناع ورزید؛ زیرا قرآن مخلوق است و این اسماء «مستعارند»؛ یعنی برگرفته از زبان انسانند. او این مطلب را با آن آیات قرآنی که در آن‎ها خداوند چون یک انسان توصیف می‎شود، درحالی‎که از دستانش، چشمانش و جز آن سخن به میان می‎آید، اثبات می‎نمود. به‎این‎ترتیب، بحث‎ و جدل به مسئله تشبیه موکول شد. اصحاب حدیث به این کشمکش دامن زدند؛ بدین ترتیب که افزون بـر قرآن کریم احـادیث بی‎شماری را که در قالبی تشبیه‎گرایانه بیان شده بودند، مطرح کردند<ref>ر.ک: همان، ص77</ref>.

عقایدی که در این کتاب به‎عنوان اعتقادات بشر مریسی مورد رد و انکار قرار گرفته است از این شمار است: مخلوق بودن اسماء الهی؛ خلق قرآن و اعتقاد او به اینکه کلام خداوند «جعل» خداست؛ استناد بشر مریسی حتی به دلایل نقلی برای اینکه خداوند قابل‎ درک با حواس پنج‎گانه بشری نیست؛ عدم رؤیت باری در آخرت؛ عدم باور به حدیث نزول باری ‎تعالی؛ تأویل آیات و احادیث صفات باری از سوی بشر مریسی؛ عدم اعتقاد به واقعیت مستقل صفات باری و بلکه ارجاع همه این صفات به ذات باری که دارای وحدت ذاتی و صفاتی است؛ مخالفت با هرگونه تشبیه باری با مخلوقات؛ تأویل برخی احادیث تشبیهی با وجود پذیرش اصل حدیث (به‎طور مثال حدیث رؤیت) و گاهی نیز رد برخی احادیث تشبیهی و تشکیک در صحت انتساب این احادیث و دست‎ آخر اعتقاد او به اینکه خداوند همه ‎جا هست<ref>ر.ک: پایگاه اینترنتی بررسی‎های تاریخی</ref>.

آدرس آیات در درون‎ متن و پایان هر آیه قید شده است. پاورقی‎ها به توضیح برخی از مطالب و نیز اصلاح برخی از واژه‎های کتاب اختصاص یافته است.

<references />

#[[:noormags:1196542|طالقانی، سید حسن، «تمایز میان خالقیت و فاعلیت، نظریه‎ای ناتمام برای فرار از جبر و تفویض»، تحقیقات کلامی، بهار 1395، شماره 12، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور]].

# [http://ansari.kateban.com/post/794 پایگاه اینترنتی بررسی‎های تاریخی در دی‎ماه 1396]

== وابسته‌ها ==