رساله لوایح
رساله لوایح، تألیف ابوالمعالی عبدالله بن محمد میانجی همدانی مشهور به عینالقضات همدانی (متوفی 525ق) از جمله متون عرفانی است که به اقتدای «سوانح العشاق» خواجه احمد غزالی (متوفی 520ق) به رشته تحریر درآورده است. مقدمه و تحقیق کتاب به قلم رحیم فرمنش انجام شده است.
| رساله لوایح | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عين‌القضاة، عبدالله بن محمد (نويسنده) فرمنش، رحيم (مصحح) |
| ناشر | منوچهري |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1379ش, |
| شابک | 964-6382-95-9 |
| موضوع | عرفان - متون قديمي تا قرن 14 عشق (عرفان) - متون قديمي تا قرن 14 |
| زبان | فارسي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 286/9 /ع9ر5 |
تاریخ تألیف رساله بعد از سال 520ق و قبل از 525ق بوده است زیرا در همهجا احمد غزالی را با دعای قدساللهسره و قدساللهروحه یاد کرده و چون وفات احمد غزالی در سنه 520ق بوده بنابراین تاریخ تحریر رساله نیز باید بعد از سنه و قبل از سنه 525ق (تاریخ شهادت عینالقضات) باشد[۱].
ساختار
کتاب با مقدمه محقق اثر در معرفی لوایح و دیگر آثار عینالقضات آغاز شده است. نویسنده در قالب فصلهای متعدد، به بیان رابطه اضلاع سهگانه عشق «عشق، عاشق و معشوق» پرداخته است.
گزارش محتوا
محقق اثر در مقدمه از دستیابی به نسخه منحصربهفردی از کتاب سخن گفته است. سپس مشکلات تصحیح آن را مطرح کرده است: «هر چه تفحص گردید کمترین نشانهای از نسخه دیگر این رساله چه در کتابخانههای معروف داخله و چه در کتابخانهها و موزههای کشورهای خارج به دست نیامد. اینک مدت سه سال بهقدر همت خویش کوشید تا کلمات لایقرء کتاب را که کاتب از روی عدم فضل بهطور غیر مقرو رسم کرده و بخصوص در ضبط آیات قرآنی و احادیث نبوی و بهطورکلی عبارات عربی بهواسطه عدم آشنایی به آن زبان سهلانگاری زیادی به خرج داده بود ضمن کمک گرفتن از سایر آثار مؤلف تا سرحد امکان تصحیح و تکمیل نموده و رساله را شایسته تقدیم به پیشگاه خداوندان ذوق و ادب بداند»[۲].
رساله لوایح از متون معروف عرفانی است که به اقتدای سوانح شیخ احمد غزالی نوشته شده است. ارادت عینالقضات همدانی به مؤلف سوانح و ارتباط آن دو با یکدیگر، وجود نسخهای از لوایح در مجموعهای که تمهیدات عینالقضات نیز در کنار آن آمده و بعضی عوامل دیگر، موجب شده است که این اثر به نام عینالقضات شهرت یابد و یکبار نیز در ایران به نام او به چاپ برسد. این انتساب ناروا به بسیاری از کتابها و پژوهشهای ادبی تسری یافته است. از سوی دیگر، در بعضی نوشتهها (اعم از فهرستها، تاریخهای ادبیات و پژوهشهای ادبی- عرفانی) جز از عینالقضات، اشخاص دیگری مؤلف لوایح معرفی شدهاند[۳].
عینالقضات این رساله را درباره عشق و احوال و اعراض آن به سبک سوانح خواجه احمد غزالی به رشته تحریر درآورده است و در چهار مورد نیز از متن سوانح استشهاد کرده است. ولی در واقع باید اذعان کرد که چه از نظر تعداد و ترتیب فصول و چه از نظر کیفیت بیان مطالب و شرح دقائق بر سوانح رجحان دارد و قدرت و هنر نویسنده ضمن احاطه او بر رموز و دقائق عشق در این کتاب کاملاً متجلی و نمایان است و حقیقتاً بایستی آن را یکی از نفائس ادبی و شاهکار عالم عشق شمرد[۴].
«رساله لوایح» یکی از آثار برگزیده در بستر مکتب عرفانی «کشف و شهود» است که در تبیین «مراتب مکاشفه» نگاشته شده است. در غلبه نظام گفتمانی مسلط بر اثر یعنی «گفتمان عشق شهودی و مکاشفه عیانی»، یکی از رویکردهای گفتمانی متمایز آن را باید در شیوه حضور مشارکین محوری گفتمان در قالب اضلاع سهگانه مثلث عشق جستجو کرد. عینالقضات همدانی با ارائه گفتمانی چندبعدی با محوریت «عاشق»، ارتباط متقابل وی با «معشوق» و واسطهگری «عشق»، سعی در بیان «عشق شهودی» با دیدگاه منحصربهفرد و شاعرانه خود دارد[۵].
از مبانی فکری عینالقضات، موضوع ترک و بیاختیاری عاشق در قلمرو عشق است؛ زیرا ترکِ اختیار، موجب پیشرفت و تعالی عاشق در مسیر سلوک است؛ بهگونهای که بیاختیاری طی منازل سلوک را برای سالک آسانتر و راه را هموارتر میسازد. ازاینرو، عینالقضات در رساله لوایح از قول جنید بغدادی در باب بیاختیاری در مسیر عشق آورده: «جنید را گفتند خواهی که مرحضرت آفریدگار را بینی، گفت: نه. گفت: چرا؟ گفت بخواست و نیافت، بدین نسبت همه آفت در اختیار من است و من از آفت اختیار پناه بدو سازم» و همچنین: «در عشق آنکه بختیار است، بیاختیار است»[۶].
در یکی از فصول کتاب چنین میخوانیم: «عاشق را طلب رضای معشوق در عشق شرط راه است و رضا از روی ظاهر در تیمار امر معشوق بود اما قومی را که نظر بر ارادت و حکم او افتد اگر امر متخلف ماند باک ندارند. ای برادر فرمان معشوق دیگرست و ارادتش دیگر، گاهگاه فرمان معشوق محکی شود که عیار باطن عاشق بدان بتوان دانست روا بود که فرمان نبرد اگر خواهد که فرمان برد خامی بود که در عشق ناتمام بود و اگر فرمان نبرد کامل بود و مراد او حاصل بود»[۷].
در فرازی دیگر از عبارات کتاب میخوانیم: بوالعجب آینهایست آینه عشق، در وی صورت عاشق و جمال معشوق بنماید، بیتعدد و تکثر؛ و این معنی بیذوق فهم نشود و آنچه گفتهاند که معشوق در خود نگرد، عاشق را بیند زیرا که آفت عشق عاشق را نیست کرده است. آنچه از او در علم معشوق حاصل است منظور اوست، بیتوهمی و تعددی و اگر بگویم که آنچه در علم معشوق حاصل است اوست راست بود معلوم و علم و عالم باشند بیتعدد:
یک چیز ای برادر گر عشق رهبر آید***محبوب جان عاشق چون خیر محض باشد[۸].
وضعیت کتاب
فهرست احادیث و اشعار عربی و فارسی در انتهای اثر ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- دیباچه و متن کتاب.
- وفایی، عباسعلی؛ میلادی، فرشته؛ بررسی گفتمان مکاشفه در «رساله لوایح» عینالقضات همدانی بر اساس رویکرد نقشگرایی، پایگاه مجلات تخصصی نور، عرفان اسلامی، زمستان 1397، شماره 58، ص13 تا 38؛ به آدرس اینترنتی:
- شادروی منش، محمد؛ «لوایح از کیست؟»، پایگاه مجلات تخصصی نور: مطالعات عرفانی، پاییز و زمستان 1388، شماره 10، ص 203 تا 22؛ به آدرس اینترنتی:
- جعفری، مرتضی و دیگران، رویکرد جبر و اختیار در اندیشه عینالقضات همدانی با تأکید بر «تمهیدات، نامهها، یزدانشناخت و لوایح»، پایگاه مجلات تخصصی نور: عرفانیات در ادب فارسی، بهار 1397، شماره 34، صفحه 100 تا 128؛ به آدرس اینترنتی: