دیوان کاتبی نیشابوری (ترشیزی)

دیوان کاتبی نیشابوری (ترشیزی)، مجموعه غزلیات محمد بن عبدالله کاتبی نیشابوری (ترشیزی)، شاعر نیمه اول قرن نهم هجری است که در زمان خود سرآمد شعرا بوده است. این دیوان توسط تقی وحیدیان کامیار، سعید خومحمدی خیرآبادی و مجتبی جوادی‎نیا تصحیح شده است. مقدمه تحقیقی اثر نیز به قلم تقی وحیدیان کامیار نوشته شده است.

‏دیوان کاتبی نیشابوری (ترشیزی)
دیوان کاتبی نیشابوری (ترشیزی)
پدیدآورانکانبي ترشيزي، محمد بن عبدالله (نويسنده)
ناشرآستان قدس رضوي، بنياد پژوهشهاي اسلامى
مکان نشرايران - مشهد مقدس
سال نشرمجلد1: 1382ش,
موضوعشعر فارسي - قرن 9ق.
زبانفارسي
تعداد جلد1
کد کنگره
‏‏PIR‎‏ ‎‏5794‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9

ساختار

کتاب حاوی دو بخش مقدمه و غزلیات است. مقدمه تحقیقی اثر حاوی معرفی شاعر، ویژگی‎های شعر کاتبی و معرفی نسخه‎ها و روش تصحیح اثر است. در بخش غزلیات نیز 447 غزل از کاتبی نیشابوری ارائه شده است.

گزارش محتوا

تـاکنون از کاتبی یک دیوان‎ و خمسه،‎ یـعنی پنـج مثنوی بـه عـهد مـا‎ رسیده‎ است که‎ همه‎ این‎ اشـعار، کـلیات شاعر را‎ تشکیل می‎دهد. دیوان کاتبی، حاوی اشعاری در قالب‎های مختلف قصیده، غزل، قـطعه، مـعما و فردیات می‎باشد‎ و عدد‎ ابیات آن با تـوجه به نسخه‎ای‎ که‎ در‎ کـتابخانه‎ دانـشگاه‎ استانبول وجود دارد‎ و مورد‎ تحقیق و بـررسی قرار گرفته، 5846 بیت است[۱]‏؛ اما در این کتاب تنها بخش غزلیات دیوان کاتبی ارائه شده است.

کتاب با ذکر شرح حال شاعر آغاز شده است. پس از آن ویژگی‎های شعر کاتبی مورد بررسی قرار گرفته است. کاتبی در نیمه دوم قرن هشتم به دنیا آمد و در نیمه اول قرن نهم درگذشته است. دکتر صفا در کتاب تاریخ ادبیات، ضمن بحث از نابسامانی نثر و شعر و کم‎مایگی پارسی‎گویان این دوره می‎نویسد: «از مسائل دیگری که مسلماً در سستی زبان فارسی در آثار ادبی این دوران مؤثر افتاده آن است که استادان زبان فارسی که می‎بایست مربی شاعران و نویسندگان جدید باشند، به‎تدریج از میان رفتند و در نتیجه کار شعر و نثر به دست کسانی افتاد که بهره آنان از فنون ادب کم بود»[۲]‏.

به‎هرحال در این دوران که شعر فارسی در دست کم‎مایگان نه‎تنها اعتلا نیافت، بلکه به ضعف و تقلید گرایید، تنها کاتبی نیشابوری بود که گرد تقلید نگشت و ابداعات ذهن خود را در قالب غزل ادامه داد. غزلیاتی که به گفته دکتر صفا لطیف و آبدار است و با تکیه بر معانی بلند عارفانه و تازگی‎های مضامین عاشقانه، حقاً بسیار دل‎انگیز و ماهرانه‎تر از همه انواع سخن اوست[۳]‏.

ویژگی دیگر شعر کاتبی به گفته دکتر صفا توانایی و مهارت اعجاب‎انگیز او در خلق معانی و رعایت قواعد سخنوری حتی در مشکل‎ترین التزامات است و کاتبی را از این نظر شاید در ادب فارسی بتوان بی‎نظیر دانست؛ زیرا نه‎تنها مثنوی‎هایی سروده که تمام اشعار آنها ذوبحرین و ذوقافیتین است (مجمع البحرین و محب و محبوب) و در همه ابیات مثنوی ده باب نیز صنعت تجنیس به‎کار برده، بلکه در به‎کارگیری بعضی تکلفات و التزام‎های دشوار زبانزد است[۴]‏.

دکتر صفا در مورد قصاید کاتبی می‎نویسد که قصاید کاتبی هم که همگی منتخب و استادانه است، بنا بر عادت شعرای زمان ما در جواب قصاید معروف شاعران پیشین ساخته شده و یا در صورت مبتکر و به قول استادان آن دوره «مخترع» بودن، تحت تأثیر مستقیم شیوه قصیده‎سرایان معروف پیش از کاتبی است[۵]‏.

در بین نسخه‎های خطی کتاب، نسخه مرحوم فرخ، اصل قرار گرفته و اختلاف‎های سایر نسخه‎ها با نسخه اصلی در ذیل هر غزل آورده شده است. قابل اعتمادترین نسخه پس از نسخه فرخ، نسخه ملک است که از نظر ترتیب غزل‎ها بسیار به نسخه فرخ نزدیک است و هرگاه غزلی در نسخه اساس نبوده، از روی نسخه ملک نوشته شده است؛ به‎عنوان مثال غزل شماره 71 با مطلع: تو آن گلی که تو را صد هزار دستان است زباغ عارض تو هر گلی گلستان است، در نسخه اساس نبوده و برای تکمیل تعداد غزل‎ها از روی نسخه ملک نوشته شده است. از نمونه‎های دیگر چنین مواردی می‎توان از افتادگی کلمه یا کلماتی در نسخه اساس یاد کرد که گاه حتی به وزن شعر هم خدشه وارد می‎کند. در این‎گونه موارد بهترین ضبط مصراع یا کلمه از روی نسخه ملک یا نسخه‎های دیگر نوشته شده است[۶]‏.

نکته دیگر در مورد رسم‎الخط شعرهاست که در نسخه‎های قدیمی معمولاً مشکل‎آفرین است. دیوان کاتبی نیز در این زمینه خالی از اشکال نبود. التباس حروف مثل «ک»، «گ»، «ج»، «چ»، «ب» و «پ»، در کلماتی همچون کشتن، گشتن، جاه، چاه، با، پا و... از جمله این مشکلات است که سعی شده با ضبط دقیق کلمه رفع شود. کاربرد شکل قدیم بعضی از واژه‎ها نیز در شعر کاتبی دیده می‎شود؛ مثل قید تمنای «کاش» که در بسیاری از موارد به‎صورت «کاج» نوشته شده است[۷]‏.

هنروری کاتبی نه‎تنها در قصاید و مثنوی‎های وی متجلی است، که در وادی غزل نیز مورد توجه شاعران هم‎روزگار و پس از خود شده است. غزلیات او به رسم غزل‎گویان زمانه‎اش، چون شیخ کمال خجندی، بیشتر شش و هفت بیتی است و در سادگی به زبان اهل کوی و برزن می‎ماند؛ در قطعه‎ای می‎گوید: جهتی هست که اکثر غزلم شش بیت است بشنو این معنی و جز فرد جهان مشمارم؛ پنج نیست مرا رسم ولی شش اولی تا بدانند که در شعر یکی دینارم[۸]‏.

غزل‎های کاتبی با این ابیات در پشیمانی از گناه و امید به رحمت و بخشش الهی آغاز شده است: آفاق پر صداست زکوه گناه ما کوه گناه چند بود سنگر راه ما؛ بودیم همچو نافه همه عمر در ختا موی سفید بین و درون سیاه ما.

رقت عاطفه و موج احساسات نازک نیز یکی از وجهه‎های درخشش غزلیات اوست که با همان سادگی زبانی و نوعی بی‎ریایی بیانی ادا می‎شوند و این خود از علل عمده توجه و رویکرد یک شاعر نازک‎خیال به آثار شاعران دیگر است. تأثیرگذاری کاتبی در حوزه غزل نیز از این قاعده مستثنی نیست. وی خود، در غزلی به «سوز» سخنش اشاره می‎کند و بیت یکی از شاعران هم‎روزگارش را که به این ویژگی نظر داشته، تضمین می‎نماید[۹]‏.

وضعیت کتاب

فهرست مختصر مباحث در ابتدای کتاب و فهرست غزلیات، با اشاره به اولین مصراع هر غزل در انتهای آن آمده است. در انتهای اثر نیز تصاویری از نسخ خطی کتاب ارائه شده است.

پانویس

  1. ر.ک: بیلگن، عبدالسلام، ص67
  2. ر.ک: مقدمه، ص11
  3. ر.ک: همان، ص12-11
  4. ر.ک: همان، ص12
  5. ر.ک: همان، ص13-12
  6. ر.ک: همان، ص15
  7. ر.ک: همان
  8. ر.ک: حیدری یساولی، علی، ص137
  9. ر.ک: حیدری یساولی، علی، ص139

منابع مقاله

  1. مقدمه و متن کتاب.
  2. بیلگن، عبدالسلام، «مثنوی ده باب کاتبی نیشابوری»، پایگاه مجلات تخصصی نور، آینه میراث، دوره جدید، تابستان 1382، شماره 21، صفحه 65 تا 71، به آدرس اینترنتی:
    http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/90206
  3. حیدری یساولی، علی، «کاتبی ترشیزی؛ زندگی و شعر او»، نامه انجمن، بهار و تابستان 1388، شماره 33 و 34، صفحه 115 تا 148، به آدرس اینترنتی:

https://www.noormags.ir/view/fa/magazine/number/46955

وابسته‌ها