دانشنامه شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم: تفاوت میان نسخه‌ها

در مقدمه نخست، به امام حسین (ع) و قیام او از منظر قرآن کریم نگریسته شده<ref>مقدمه نخست، ج1، ص15-19</ref> و در مقدمه دوم، به بررسی شعر و جایگاه و ارزش آن، پرداخته شده است<ref>مقدمه دوم، همان، ص21-29</ref>.

نویسنده در این مقدمه می‌نویسد: اثر حاضر، در بردارنده‏ ادبیات شیعه و عقاید و احساسات و جهت‏گیرى شاعران عرب و پارسى‌گوى، در طول تاریخ به‌‏ویژه بر محور حادثه جان‌سوز کربلا مى‏باشد و سعى شده است در آن از ارزشمندترین آثار عاشورایى این شعرا نمونه‏هایى آورده شود، تا بر مبانى مذهبى و حق‏جویى شیعه استدلال گردد که چگونه شاعران اندیشمند از جان، مایه مى‏گیرند تا خصلت‏هاى نیکوى آل محمد(ص) را نمودار سازند و این کار سترگ، هنر شعر و شاعرى است که حقیقت را با جلوه خاصى نشان مى‏دهد و در دیدگاه نسل‌هاى آینده که تشنه‏ى حق‏جویى‏اند، قرار مى‏دهد<ref>ر.ک: همان، ص28</ref>.

وی به این نکته اشاره دارد که در زبان عربى، از همان آغاز، پس از حادثه کربلا، آن واقعه‏ى عظیم به شعر راه یافت و بازماندگان شهدا از اهل‌بیت(ع) به سرودن مرثیه پرداختند. سپس شاعران دیگر در سال‌ها و قرون متمادى، همواره در ترسیم نهضت کربلا و بیان مصائب اهل‌بیت(ع) از سلاح شعر مدد گرفتند و در این راه هر شاعرى به فراخور زمان از سبک‏ها و روش‌هاى گوناگون بهره برده است. برخى در قالب سوزناک‏ترین مرثیه‏ها، عواطف را برانگیختند و به جنبه‏هاى عاطفى و روحى بیشتر تکیه کردند و برخى روش مقتل و واقعه‏نگارى و ثبت قضایا را براى شرح ماجرا در پیش گرفتند. بر همین اساس نباید انتظار داشت که شعر همه شاعران از لحاظ عمق و تأثیر یکسان باشد و یا توانایى و قدرت آنها را در خلق آثار منظوم به یکسان ارزیابى نمود<ref>ر.ک: همان، ص21</ref>.

نویسنده بر این باور است که روش ائمه (ع) در ارج نهادن به شعر شاعران، توجه به شعر آنان بدون دخالت دادن شخصیت، رفتار و جهت‏گیرى سیاسى، اجتماعى و حتى مذهبى شاعران بوده است که وی نیز همین روش را مبناى کار قرار داده و به این نکته اشاره نموده است که اگر از شاعر دلسوخته‏اى که در رثاى سالار شهیدان (ع) سروده‏اى دارد، نامى برده نشده یا شعرى آورده نشده است، به‌خاطر عدم دسترسى به تذکره یا نمونه‏هاى شعر عاشورایى آنان بوده است‏<ref>ر.ک: همان</ref>.

جلد اول دربرگیرنده زندگى شاعران عرب و نمونه‏هایى از بهترین اشعار و مراثى آنان و جلد دوم به همین شکل در مورد شاعران پارسى‌گوى است<ref>ر.ک: همان، ص29</ref>.

فصل‏بندى جلد اول بر اساس ادوار تاریخى ظهور شاعر صورت پذیرفته است؛ به‌طورى‌که شاعران عرب به پنج دوره‏ متمایز تقسیم شده‏اند و در آغاز هر دوره مختصات و مشخصات مرثیه در آن دوره و تغییرات مرثیه‏سرایى نسبت به دوره‏ى ماقبل تشریح گردیده است<ref>ر.ک: همان</ref>.

نویسنده، این دوره را «دوره ندامت و پشیمانی» نام‌گذاری کرده است. در اوایل این دوره، یعنى قرن اول هجرى، شعراى نادم و تواب اشعار جان‌سوزى را در افسوس و پشیمانى خویش به‌جاى نهاده‏اند. آنان که در مسیر کربلا، امام حسین (ع) را تنها گذاردند و یا در زندان ابن زیاد اسیر بودند و به‌گونه‏اى از یارى امام(ع) محروم شدند، با آه و افسوس از این امر یاد کرده و گاه تا پایان زندگى با این اندوه و حسرت، گذران عمر نموده‏اند. افرادى چون عبیدالله بن حر جعفى که امام(ع)، خود براى دعوت به خیمه‏اش رفت، ولى او با بهانه‏هاى گوناگون از همراهى با حضرت سر باز زد و امام(ع) به او نصیحت فرمودند که به دوردست‌ها رود تا صداى استغاثه‏ى امام را در روز عاشورا نشنود؛ وگرنه با ذلّت در جهنم فرو مى‏افتد. هنوز چندى از واقعه‏ى عاشورا نگذشته است که ندامت، وجود او را در خویش مى‏گدازد و در شعر او سوزش این افسوس را مى‌توان یافت. این ندامت در اشعار توابین به اوج مى‏رسد تا آنجا که به دعوت براى اقدامى چاره‏ساز و جبران‏کننده منتهى مى‌گردد<ref>ر.ک: متن کتاب، ج1، ص49</ref>.

این قرن به عصر شکوفایى شعر و ادب شهرت دارد و تعدادى از بهترین شاعران حسینى را در خود پرورانده است. چهره‌هایى مانند صنوبرى، کشاجم، ابوفراس، شریف رضى، شریف مرتضى، مهیار دیلمى و... عمده‏ترین موضوعات مطرح در شعر این دوره چنین است: رثا و نوحه‏سرایى؛ مشارکت بنى عباس در جرائم بنى امیه و تحول در کیفیت خون‌خواهى شهداى کربلا<ref>ر.ک: همان، ص127</ref>.

افول حرارت حماسه و شور قیام در شعر حسینى - که از قرن گذشته آغاز شده بود - در این قرون به‌وضوح خود را عیان مى‏سازد. انحطاط ادب و جمود آن نیز - که در ادب این دوره فراگیر است - در شعر حسینى هم تأثیر گذارده است. الفاظ کم‏بار و خالى از محتوا، معانى سطحى و تکرارى و تغییر جهت اغراض شعرى از هدف اصلى خویش، موجب فقدان جاذبه و تأثیرگذارى این آثار گردیده است. به‌جاى هجو و تهاجم، لعن و نفرین در این اشعار را مى‏توان یافت و مدح خالصانه و از سر عشق، جاى خود را به مداحى به امید ثواب سپرد. شاعر با دعوت به صبر در عزاى حسین، رثاى خود را با چشمداشت اجر به حسین (ع) تقدیم مى‏کند. عمده‏ترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: رثا و نوحه‏سرایى؛ تحول در هجو بنى امیه و بنى عباس؛ عمومیت شعر حسینى و امید ثواب در مرثیه‏سرایى<ref>ر.ک: همان، ص297-298</ref>.

قرون نخست این دوره با عصر انحطاط ادب دمساز است و قرن اخیر آن به عصر تجدید و ادبیات نو نزدیک مى‏شود. باوجوداین، تفاوت چشمگیرى در سبک و موضوعات این اشعار مشاهده نمى‏شود و تغییرات ساختارى در آن آهسته و نامحسوس است. همچنان ضعف ادب در این قرون نمایان است. برخى اشعار دچار پیچیدگى‏هاى لفظى و صنایع ادبى گردیده و برخى دیگر به ضرورت ایراد در مجالس عزادارى و بهره‏مندى عامه مردم، سبکى عوامانه به خود گرفته است. بسیارى از کسانى‏ که در این زمینه شعر سروده‏اند، تبحر در ادب نداشته‏اند و عدم آشنایى آنان به فنون و ظرافت‌هاى شعرى، موجب تنزل کیفیت اشعارشان گردیده است. برخى از سرایندگان، فقیهان و عالمان دینى هستند که براى تقرب به اهل‌بیت، ابیات یا قصائدى را انشا نموده‏اند. در این عصر تقلید و تشابه به‌شدت در شعر حسینى رایج مى‌گردد. در موضوعات نیز همان سیر قرون گذشته با تفاوت‏هاى اندک، دنبال مى‌شود و تا قرن سیزده اشعار به‌سرعت به سمت بى‌محتوایى، تقلید و رثاى یأس‌آمیز پیش مى‏رود. به نظم کشیدن ماجرا به سبک شعر قصصى یا مقتل‏سرایى در اواخر این دوره آغاز مى‌گردد و تاکنون ادامه مى‏یابد. عمده‏ترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: رثا و نوحه‏سرایى؛ توصیف روایى قصصى؛ انتظار، یگانه روزنه امید و قداست مولد و دفن امام حسین (ع)<ref>ر.ک: همان، ص425-426</ref>.

# شهادت<ref>ر.ک: همان، ص521-698</ref>.

جلد دوم کتاب که شامل شاعران غیر عرب (اعم از ایرانى و سایر ملل) مى‏باشد، در سه فصل شاعران متقدم، متأخر و معاصر به‌تفکیک زمانى، مشخص شده‏اند. شاعران متقدم و متأخر بر اساس سال وفات و معاصرین بر مبناى سال ولادت طبقه‏بندى گردیده‏اند<ref>ر.ک: مقدمه نویسنده، ج1، ص29</ref>.

از شاعران معاصر آنان‏ که در قید حیات نبودند و یا به علت اشتهار، زندگى‏نامه و نمونه‏هاى اشعار آنان در دسترس بود، با تحقیق اسنادى و رجوع به کتابخانه‏ها، اطلاعات مورد نیاز جمع‏آورى و اشعار آنان از بین کتب آنها یا مجموعه‌‏هاى گردآورى شده گزینش گردید. سایر شاعران معاصر - که بیش از نیمى از شاعران معاصر گردآورى شده‏اند - با مراجعه و ارتباط مستقیم با آنان، زندگى‏نامه و اشعارشان اخذ گردید<ref>همان</ref>.

در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع<ref>ر.ک: پاورقی، ج1، ص200</ref>، به توضیح برخی از موضوعات و مطالب متن پرداخته شده است<ref>ر.ک: همان، ص202</ref>.