دانشنامه شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'دانشنامهی' به 'دانشنامهی') |
جز (جایگزینی متن - 'ن(' به 'ن (') |
||
| خط ۵۲: | خط ۵۲: | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
در مقدمه نخست، به امام حسین(ع) و قیام او از منظر قرآن کریم نگریسته شده<ref>مقدمه نخست، ج1، ص15-19</ref> و در مقدمه دوم، به بررسی شعر و جایگاه و ارزش آن، پرداخته شده است<ref>مقدمه دوم، همان، ص21-29</ref>. | در مقدمه نخست، به امام حسین (ع) و قیام او از منظر قرآن کریم نگریسته شده<ref>مقدمه نخست، ج1، ص15-19</ref> و در مقدمه دوم، به بررسی شعر و جایگاه و ارزش آن، پرداخته شده است<ref>مقدمه دوم، همان، ص21-29</ref>. | ||
نویسنده در این مقدمه می‌نویسد: اثر حاضر، در بردارنده ادبیات شیعه و عقاید و احساسات و جهتگیرى شاعران عرب و پارسى‌گوى، در طول تاریخ بهویژه بر محور حادثه جان‌سوز کربلا مىباشد و سعى شده است در آن از ارزشمندترین آثار عاشورایى این شعرا نمونههایى آورده شود، تا بر مبانى مذهبى و حقجویى شیعه استدلال گردد که چگونه شاعران اندیشمند از جان، مایه مىگیرند تا خصلتهاى نیکوى آل محمد(ص) را نمودار سازند و این کار سترگ، هنر شعر و شاعرى است که حقیقت را با جلوه خاصى نشان مىدهد و در دیدگاه نسل‌هاى آینده که تشنهى حقجویىاند، قرار مىدهد<ref>ر.ک: همان، ص28</ref>. | نویسنده در این مقدمه می‌نویسد: اثر حاضر، در بردارنده ادبیات شیعه و عقاید و احساسات و جهتگیرى شاعران عرب و پارسى‌گوى، در طول تاریخ بهویژه بر محور حادثه جان‌سوز کربلا مىباشد و سعى شده است در آن از ارزشمندترین آثار عاشورایى این شعرا نمونههایى آورده شود، تا بر مبانى مذهبى و حقجویى شیعه استدلال گردد که چگونه شاعران اندیشمند از جان، مایه مىگیرند تا خصلتهاى نیکوى آل محمد(ص) را نمودار سازند و این کار سترگ، هنر شعر و شاعرى است که حقیقت را با جلوه خاصى نشان مىدهد و در دیدگاه نسل‌هاى آینده که تشنهى حقجویىاند، قرار مىدهد<ref>ر.ک: همان، ص28</ref>. | ||
| خط ۵۸: | خط ۵۸: | ||
وی به این نکته اشاره دارد که در زبان عربى، از همان آغاز، پس از حادثه کربلا، آن واقعهى عظیم به شعر راه یافت و بازماندگان شهدا از اهل‌بیت(ع) به سرودن مرثیه پرداختند. سپس شاعران دیگر در سال‌ها و قرون متمادى، همواره در ترسیم نهضت کربلا و بیان مصائب اهل‌بیت(ع) از سلاح شعر مدد گرفتند و در این راه هر شاعرى به فراخور زمان از سبکها و روش‌هاى گوناگون بهره برده است. برخى در قالب سوزناکترین مرثیهها، عواطف را برانگیختند و به جنبههاى عاطفى و روحى بیشتر تکیه کردند و برخى روش مقتل و واقعهنگارى و ثبت قضایا را براى شرح ماجرا در پیش گرفتند. بر همین اساس نباید انتظار داشت که شعر همه شاعران از لحاظ عمق و تأثیر یکسان باشد و یا توانایى و قدرت آنها را در خلق آثار منظوم به یکسان ارزیابى نمود<ref>ر.ک: همان، ص21</ref>. | وی به این نکته اشاره دارد که در زبان عربى، از همان آغاز، پس از حادثه کربلا، آن واقعهى عظیم به شعر راه یافت و بازماندگان شهدا از اهل‌بیت(ع) به سرودن مرثیه پرداختند. سپس شاعران دیگر در سال‌ها و قرون متمادى، همواره در ترسیم نهضت کربلا و بیان مصائب اهل‌بیت(ع) از سلاح شعر مدد گرفتند و در این راه هر شاعرى به فراخور زمان از سبکها و روش‌هاى گوناگون بهره برده است. برخى در قالب سوزناکترین مرثیهها، عواطف را برانگیختند و به جنبههاى عاطفى و روحى بیشتر تکیه کردند و برخى روش مقتل و واقعهنگارى و ثبت قضایا را براى شرح ماجرا در پیش گرفتند. بر همین اساس نباید انتظار داشت که شعر همه شاعران از لحاظ عمق و تأثیر یکسان باشد و یا توانایى و قدرت آنها را در خلق آثار منظوم به یکسان ارزیابى نمود<ref>ر.ک: همان، ص21</ref>. | ||
نویسنده بر این باور است که روش ائمه(ع) در ارج نهادن به شعر شاعران، توجه به شعر آنان بدون دخالت دادن شخصیت، رفتار و جهتگیرى سیاسى، اجتماعى و حتى مذهبى شاعران بوده است که وی نیز همین روش را مبناى کار قرار داده و به این نکته اشاره نموده است که اگر از شاعر دلسوختهاى که در رثاى سالار شهیدان(ع) سرودهاى دارد، نامى برده نشده یا شعرى آورده نشده است، به‌خاطر عدم دسترسى به تذکره یا نمونههاى شعر عاشورایى آنان بوده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | نویسنده بر این باور است که روش ائمه(ع) در ارج نهادن به شعر شاعران، توجه به شعر آنان بدون دخالت دادن شخصیت، رفتار و جهتگیرى سیاسى، اجتماعى و حتى مذهبى شاعران بوده است که وی نیز همین روش را مبناى کار قرار داده و به این نکته اشاره نموده است که اگر از شاعر دلسوختهاى که در رثاى سالار شهیدان (ع) سرودهاى دارد، نامى برده نشده یا شعرى آورده نشده است، به‌خاطر عدم دسترسى به تذکره یا نمونههاى شعر عاشورایى آنان بوده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
جلد اول دربرگیرنده زندگى شاعران عرب و نمونههایى از بهترین اشعار و مراثى آنان و جلد دوم به همین شکل در مورد شاعران پارسى‌گوى است<ref>ر.ک: همان، ص29</ref>. | جلد اول دربرگیرنده زندگى شاعران عرب و نمونههایى از بهترین اشعار و مراثى آنان و جلد دوم به همین شکل در مورد شاعران پارسى‌گوى است<ref>ر.ک: همان، ص29</ref>. | ||
| خط ۶۵: | خط ۶۵: | ||
این پنج دوره به ترتیب عبارتند از: | این پنج دوره به ترتیب عبارتند از: | ||
دوره اول (قرن اول تا پایان قرن سوم هجری): | دوره اول (قرن اول تا پایان قرن سوم هجری): | ||
نویسنده، این دوره را «دوره ندامت و پشیمانی» نام‌گذاری کرده است. در اوایل این دوره، یعنى قرن اول هجرى، شعراى نادم و تواب اشعار جان‌سوزى را در افسوس و پشیمانى خویش به‌جاى نهادهاند. آنان که در مسیر کربلا، امام حسین(ع) را تنها گذاردند و یا در زندان ابن زیاد اسیر بودند و بهگونهاى از یارى امام(ع) محروم شدند، با آه و افسوس از این امر یاد کرده و گاه تا پایان زندگى با این اندوه و حسرت، گذران عمر نمودهاند. افرادى چون عبیدالله بن حر جعفى که امام(ع)، خود براى دعوت به خیمهاش رفت، ولى او با بهانههاى گوناگون از همراهى با حضرت سر باز زد و امام(ع) به او نصیحت فرمودند که به دوردست‌ها رود تا صداى استغاثهى امام را در روز عاشورا نشنود؛ وگرنه با ذلّت در جهنم فرو مىافتد. هنوز چندى از واقعهى عاشورا نگذشته است که ندامت، وجود او را در خویش مىگدازد و در شعر او سوزش این افسوس را مى‌توان یافت. این ندامت در اشعار توابین به اوج مىرسد تا آنجا که به دعوت براى اقدامى چارهساز و جبرانکننده منتهى مى‌گردد<ref>ر.ک: متن کتاب، ج1، ص49</ref>. | نویسنده، این دوره را «دوره ندامت و پشیمانی» نام‌گذاری کرده است. در اوایل این دوره، یعنى قرن اول هجرى، شعراى نادم و تواب اشعار جان‌سوزى را در افسوس و پشیمانى خویش به‌جاى نهادهاند. آنان که در مسیر کربلا، امام حسین (ع) را تنها گذاردند و یا در زندان ابن زیاد اسیر بودند و بهگونهاى از یارى امام(ع) محروم شدند، با آه و افسوس از این امر یاد کرده و گاه تا پایان زندگى با این اندوه و حسرت، گذران عمر نمودهاند. افرادى چون عبیدالله بن حر جعفى که امام(ع)، خود براى دعوت به خیمهاش رفت، ولى او با بهانههاى گوناگون از همراهى با حضرت سر باز زد و امام(ع) به او نصیحت فرمودند که به دوردست‌ها رود تا صداى استغاثهى امام را در روز عاشورا نشنود؛ وگرنه با ذلّت در جهنم فرو مىافتد. هنوز چندى از واقعهى عاشورا نگذشته است که ندامت، وجود او را در خویش مىگدازد و در شعر او سوزش این افسوس را مى‌توان یافت. این ندامت در اشعار توابین به اوج مىرسد تا آنجا که به دعوت براى اقدامى چارهساز و جبرانکننده منتهى مى‌گردد<ref>ر.ک: متن کتاب، ج1، ص49</ref>. | ||
دوره دوم (قرن چهارم تا پایان قرن ششم هجرى): | دوره دوم (قرن چهارم تا پایان قرن ششم هجرى): | ||
| خط ۷۱: | خط ۷۱: | ||
دوره سوم (قرن هفتم تا پایان قرن نهم هجرى): | دوره سوم (قرن هفتم تا پایان قرن نهم هجرى): | ||
افول حرارت حماسه و شور قیام در شعر حسینى - که از قرن گذشته آغاز شده بود - در این قرون به‌وضوح خود را عیان مىسازد. انحطاط ادب و جمود آن نیز - که در ادب این دوره فراگیر است - در شعر حسینى هم تأثیر گذارده است. الفاظ کمبار و خالى از محتوا، معانى سطحى و تکرارى و تغییر جهت اغراض شعرى از هدف اصلى خویش، موجب فقدان جاذبه و تأثیرگذارى این آثار گردیده است. به‌جاى هجو و تهاجم، لعن و نفرین در این اشعار را مى‌توان یافت و مدح خالصانه و از سر عشق، جاى خود را به مداحى به امید ثواب سپرد. شاعر با دعوت به صبر در عزاى حسین، رثاى خود را با چشمداشت اجر به حسین(ع) تقدیم مىکند. عمدهترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: رثا و نوحهسرایى؛ تحول در هجو بنى امیه و بنى عباس؛ عمومیت شعر حسینى و امید ثواب در مرثیهسرایى<ref>ر.ک: همان، ص297-298</ref>. | افول حرارت حماسه و شور قیام در شعر حسینى - که از قرن گذشته آغاز شده بود - در این قرون به‌وضوح خود را عیان مىسازد. انحطاط ادب و جمود آن نیز - که در ادب این دوره فراگیر است - در شعر حسینى هم تأثیر گذارده است. الفاظ کمبار و خالى از محتوا، معانى سطحى و تکرارى و تغییر جهت اغراض شعرى از هدف اصلى خویش، موجب فقدان جاذبه و تأثیرگذارى این آثار گردیده است. به‌جاى هجو و تهاجم، لعن و نفرین در این اشعار را مى‌توان یافت و مدح خالصانه و از سر عشق، جاى خود را به مداحى به امید ثواب سپرد. شاعر با دعوت به صبر در عزاى حسین، رثاى خود را با چشمداشت اجر به حسین (ع) تقدیم مىکند. عمدهترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: رثا و نوحهسرایى؛ تحول در هجو بنى امیه و بنى عباس؛ عمومیت شعر حسینى و امید ثواب در مرثیهسرایى<ref>ر.ک: همان، ص297-298</ref>. | ||
دوره چهارم (قرن دهم تا پایان قرن سیزدهم هجرى): | دوره چهارم (قرن دهم تا پایان قرن سیزدهم هجرى): | ||
قرون نخست این دوره با عصر انحطاط ادب دمساز است و قرن اخیر آن به عصر تجدید و ادبیات نو نزدیک مى‌شود. باوجوداین، تفاوت چشمگیرى در سبک و موضوعات این اشعار مشاهده نمىشود و تغییرات ساختارى در آن آهسته و نامحسوس است. همچنان ضعف ادب در این قرون نمایان است. برخى اشعار دچار پیچیدگىهاى لفظى و صنایع ادبى گردیده و برخى دیگر به ضرورت ایراد در مجالس عزادارى و بهرهمندى عامه مردم، سبکى عوامانه به خود گرفته است. بسیارى از کسانى که در این زمینه شعر سرودهاند، تبحر در ادب نداشتهاند و عدم آشنایى آنان به فنون و ظرافت‌هاى شعرى، موجب تنزل کیفیت اشعارشان گردیده است. برخى از سرایندگان، فقیهان و عالمان دینى هستند که براى تقرب به اهل‌بیت، ابیات یا قصائدى را انشا نمودهاند. در این عصر تقلید و تشابه به‌شدت در شعر حسینى رایج مى‌گردد. در موضوعات نیز همان سیر قرون گذشته با تفاوتهاى اندک، دنبال مى‌شود و تا قرن سیزده اشعار به‌سرعت به سمت بى‌محتوایى، تقلید و رثاى یأس‌آمیز پیش مىرود. به نظم کشیدن ماجرا به سبک شعر قصصى یا مقتلسرایى در اواخر این دوره آغاز مى‌گردد و تاکنون ادامه مىیابد. عمدهترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: رثا و نوحهسرایى؛ توصیف روایى قصصى؛ انتظار، یگانه روزنه امید و قداست مولد و دفن امام حسین(ع)<ref>ر.ک: همان، ص425-426</ref>. | قرون نخست این دوره با عصر انحطاط ادب دمساز است و قرن اخیر آن به عصر تجدید و ادبیات نو نزدیک مى‌شود. باوجوداین، تفاوت چشمگیرى در سبک و موضوعات این اشعار مشاهده نمىشود و تغییرات ساختارى در آن آهسته و نامحسوس است. همچنان ضعف ادب در این قرون نمایان است. برخى اشعار دچار پیچیدگىهاى لفظى و صنایع ادبى گردیده و برخى دیگر به ضرورت ایراد در مجالس عزادارى و بهرهمندى عامه مردم، سبکى عوامانه به خود گرفته است. بسیارى از کسانى که در این زمینه شعر سرودهاند، تبحر در ادب نداشتهاند و عدم آشنایى آنان به فنون و ظرافت‌هاى شعرى، موجب تنزل کیفیت اشعارشان گردیده است. برخى از سرایندگان، فقیهان و عالمان دینى هستند که براى تقرب به اهل‌بیت، ابیات یا قصائدى را انشا نمودهاند. در این عصر تقلید و تشابه به‌شدت در شعر حسینى رایج مى‌گردد. در موضوعات نیز همان سیر قرون گذشته با تفاوتهاى اندک، دنبال مى‌شود و تا قرن سیزده اشعار به‌سرعت به سمت بى‌محتوایى، تقلید و رثاى یأس‌آمیز پیش مىرود. به نظم کشیدن ماجرا به سبک شعر قصصى یا مقتلسرایى در اواخر این دوره آغاز مى‌گردد و تاکنون ادامه مىیابد. عمدهترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: رثا و نوحهسرایى؛ توصیف روایى قصصى؛ انتظار، یگانه روزنه امید و قداست مولد و دفن امام حسین (ع)<ref>ر.ک: همان، ص425-426</ref>. | ||
دوره پنجم (قرن چهاردهم تا پایان قرن پانزدهم هجرى): | دوره پنجم (قرن چهاردهم تا پایان قرن پانزدهم هجرى): | ||