خلاصة المناقب (در مناقب میر سید علی همدانی): تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان‌های دیگر =در مناقب مير سيد علي همداني

[[بدخشي، نور الدين جعفر]] (نویسنده)

همداني، علي بن شهاب الدين، 714 - 786ق. - سرگذشت نامه

| کتابخانۀ دیجیتال نور =

''' خلاصة المناقب (در مناقب میر سید علی همدانی)'''، تألیف [[بدخشي، نور الدين جعفر|نورالدین جعفر بدخشی]]، کتابی است یک جلدی، به زبان فارسی با موضوع عرفان اسلامی و زندگی‌نامه. این اثر به تصحیح دکتر [[ظفر، اشرف|سیده اشرف ظفر]] رسیده است. مطالب خلاصة المناقب حول دو محور دور می‎زند: شرح زندگانى [[همدانی، علی بن شهاب‌الدین|میر سید على همدانى]] و توضیح مطالب مرتبط با ولایت و تصوّف.

«خلاصة المناقب مانند [[كشف المحجوب (تعریب)|كشف المحجوب]] و کتاب [[اللمع في التصوف|اللمع]] و غیره تألیفى در موضوع تصوف نیست و مثل [[تذكرة الأولياء (زوار)|تذكرة الأولياء]] و [[نفحات الأنس]] در ردیف کتب متصوفه نیز قرار ندارد، بلکه کتابی است از کتب مقامات همچون مناقب العارفين افلاکى که از لحاظ تسمیه نیز به این کتاب مماثلت دارد. چنان‎که مى‎دانیم کتب مقامات عبارت است از کتاب‌هایى که هریک در شرح احوال یکى از متصوفه تألیف شده باشد و در ضمن سوانح ملفوظات و تعلیمات [[رشدیه، شمس‌الدین|صاحب سوانح]] را نیز شامل مى‎باشد و گذشته از این بعضى از بحث‎هاى مختلفى مربوط به شریعت و طریقت و اخلاق و عرفان در آنجا مى‎گیرد و خلاصة المناقب درست همین‎طور است که نویسنده ضمن بحث درباره موضوعى به بعضى از جزئیات آن موضوع نیز مى‎پردازد و در مواردى به مسئله دیگرى متوجه مى‎گردد؛ به‎طور نمونه در یک مورد نوشته است: «الحمد للّه الهادي السلام که مرا از خواص و عوام اهل اسلام، توفیق محبت و متابعت آل طه و یس کرامت نمود»؛ به بیان حقیقت و فضیلت محبت آل محمّد پرداخته و در چهار ورق براى توضیح مطلب از احادیث متعددى استشهاد کرده و ابیاتى از [[سعدی، مصلح بن عبدالله|شیخ سعدى]]، [[عطار، محمد بن ابراهیم|شیخ عطار]] و [[خواجوی کرمانی، محمود بن علی|خواجوى کرمانى]] آورده و اقسام و انواع حبّ و بغض را توضیح داده است.  

این روش نویسندگى که در سراسر مطالب و معانى کتاب رعایت شده، اگرچه خواننده را از اصل مطلب دور نماید، ولى سبک نگارش وى به‎حدى ساده، روان و دلاویز است که اصلا خسته‎کننده و ملال‎آور نیست، بلکه سوز و تابش قلب وى به‎صورت بسیار مؤثر جلوه‌گر است و اغلب مباحث متصوفه نظر خواننده را جلب مى‎کنند. ذکر عوالم، بحث قطب، تکامل نفس انسان، خواطر قلب و قصه آدم و حوا و غیره از همین قبیل مطالب گوناگون است که در خلاصة المناقب آمده و به استشهاد از آیات و احادیث، مؤلف بیان خودش را مدلّل و به آوردن اشعار، نوشته خود را جالب و جاذب‎تر ساخته است.  

مطالب تصوّف و عرفان که مؤلف ضمن شرح احوال [[همدانی، علی بن شهاب‌الدین|سید على همدانى]] آورده است، به‌اندازه‌اى اهمیت دارد که اگر از کتاب استخراج و جمع‎آورى شود، به‎صورت کتاب مستقلى در خواهد آمد که ارزش آن از حیث کتابى در تصوف شناخته خواهد شد و از این حیث خلاصة المناقب دو جنبه مهم را داراست:  

اول، شرح زندگانى [[همدانی، علی بن شهاب‌الدین|میر سید على همدانى]]؛  

...شیوه نویسندگى مؤلف ساده و بى‎پیرایه است و به ترصیع و تسجیع عبارت و تکلف و تصنع لفظى که در نثر فارسى از قرن ششم هجرى به بعد رواج بسیار پیدا کرده بود و تمام تألیفات فارسى را فراگرفته بود، توجهى ننموده است و در بعضى جاها که به آرایش و زیبایى بیان توجه نموده، به مشکل‎نویسى نپرداخته بود.

براى توضیح عقاید و معانى تصوّف و تأیید اقوال و افعال متصوفه، مؤلف به آیات قرآنى و احادیث نبوى استناد مى‎کند و در حلّ مشکلات و مسائل دقیق تصوف به سخنان بزرگان صوفیه توسل مى‎جوید؛ مخصوصاً از منازل السائرين [[انصاری، عبدالله بن محمد|خواجه عبداللّه انصارى]] و [[الرسالة القشيرية|رسالة القشيرية]] [[قشیری، عبدالکریم بن هوازن|ابوالقاسم قشیرى]] و [[فصوص الحكم (تعليقات ابوالعلاء عفيفي)|فصوص الحكم]] [[ابن عربی، محمد بن علی|محى‎الدین]] و [[فوائح الجمال و فواتح الجلال|فوائح الجمال]] نجم‎الدّین کبرى مطالبى را نقل و روایت کرده است و علاوه بر آنها از نگارشات خود [[همدانی، علی بن شهاب‌الدین|سید على همدانى]] استفاده نموده؛ مخصوصاً از رساله مشارب الأذواق (که شرحى است از قصیده خمریه [[ابن فارض، عمر بن علی|ابن الفارض]]...) و همچنین رساله حلّ الفصوص و رساله واردات و رساله مناجات و ذخيرة الملوك و غیره.  

علاوه بر مآخذ مهمى که اشاره شد، مؤلف از الفتوحات المكية [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربى]] و إحياء علوم‌الدّين و [[كیمیای سعادت|کیمیاى سعادت]] [[غزالی، محمد بن محمد|امام غزالى]] و [[عوارف المعارف]] [[سهروردی، یحیی بن حبش|شهاب‎الدّین سهروردى]] نیز مطالبى را فراگرفته است. بالخصوص از فوائح عباراتى را به فارسى برگردانیده و جزو کتاب خودش قرار داده است. باوجود اینکه در خلاصة المناقب از [[فوائح الجمال و فواتح الجلال|فوائح الجمال]] بسیار استفاده شده است، باز هم مى‎توان گفت که مؤلف بیشتر تحت تأثیر [[فصوص الحكم (تعليقات ابوالعلاء عفيفي)|فصوص الحكم]] قرار گرفته است؛ مثلا در موضوع ولایت آنجا که گفته است که «ولایت، باطن نبوت است»، از فص دوم «شیثیه» از [[فصوص الحكم (تعليقات ابوالعلاء عفيفي)|فصوص الحكم]] مأخوذ است و همین‎طور بیان أئمة الأسماء و اسامى قلب و حقیقت آن و انسان صغیر و کبیر، استعداد ذرات، بیان رؤیا، نوم الأنبياء و غیره و مطالب تصوف که در این کتاب آمده است، همه و همه تأثیر [[فصوص الحكم (تعليقات ابوالعلاء عفيفي)|فصوص الحكم]] را نشان مى‎دهد و علّت آن ظاهرا همین است که مرشد وى شرحى نوشته بود بر فصوص و رابطه بین [[همدانی، علی بن شهاب‌الدین|سید على همدانى]] و [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربى]] از همین ‎جا معلوم است که شیخ علاءالدوله سمنانى یکى از مشایخ طریقت و خال وى، بر فتوحات حواشى نوشته و [[بدخشي، نور الدين جعفر|جعفر بدخشى]] تحت تأثیر آن قرار گرفته بود.

مؤلف در توضیح مطالب، از شعراى بزرگ فارسى مانند ناصرخسرو، [[عطار، محمد بن ابراهیم|شیخ فریدالدّین عطار]]، [[خواجوی کرمانی، محمود بن علی|خواجوى کرمانى]]، [[سعدی، مصلح بن عبدالله|شیخ سعدى شیرازى]] و [[مولوی، جلال‌الدین محمد|مولوى رومى]] و دیگران ابیاتى را در نگارش خود آورده است که علاوه بر توضیح نکات دقیق، شیرینى و شیوایى و تأثیر خاصى به بیان وى بخشیده است. درعین‎حال که مطالب فوق بر تعمق نظر و تبحر علمى مؤلف دلالت دارد، مى‎بینیم که وى در آوردن احادیث و نقل ابیات، عدم دقت داشته و درباره استناد و انتساب اشعار و حتى درباره صحت متن آنها دقتى را به‎کار نبرده است، ولى این نقص تخصیصى به مؤلف ما ندارد، بلکه در ابیات متصوفه بالعموم همین کیفیت به نظر مى‎رسد...  

راجع به سبک نویسندگى خلاصة المناقب هم مى‎توان گفت که همان اختصاص را دارد. در نوشتن واقعه‌اى از زندگانى [[همدانی، علی بن شهاب‌الدین|سید على همدانى]]، روش وى آن است که اسم مرشدش را معمولى ضبط نکرده، بلکه با احترام کامل، «جناب سیادت»، «حضرت سیادت»، «امیر ما» و «سیدنا» یاد مى‎کند و چون نکته‌اى از ولایت یا دقیقه‌اى از تصوّف را توضیح مى‎دهد، چنین مى‎نویسد: «بدان که‌اى عزیز» یا «اى دوست بدانکه». نویسنده عموما به‌جاى واژه‌هاى فارسى، کلمات عربى مى‎آورد از قبیل طیران، حصر و حصار، مذموم، مزروق، تقبیل، سوادیه، بیاضیه، جبلّى، ارض، سريع الزوال، بطيء الحركة... و در چندین مورد جمع عربى به‎کار برده؛ مثلا افیاض، زوایا، شرور، نفوس، نفور، حقوق، حظوظ، محابیب و غیره»<ref>ر.ک: پیشگفتار کتاب، صفحه‎ کط – لب ‍</ref>.

«مؤلف در نوشتن شرح زندگانى مرشدش روشى دارد که به‎ظاهر مضمون اصلى کتاب را پراکنده مى‎یابیم و اگر به اذعان نظر دیده مى‎شود آن کاملا پیداست و مطالب این کتاب طبق ترتیبى که مراعات شده به‌ترتیب موضوعات زیر است:  

محقق، در انتهای اثر، فهرستی از 130 عنوان و موضوع که در کتاب مطرح شده را ارائه می‌دهد. برخی از آنها عبارتند از: تعلیم و تربیت [[همدانی، علی بن شهاب‌الدین|میر سید علی همدانی]] از علاءالدوله سمنانی، احادیث درباره حب اهل‎بیت(ع)، اشعار در حب اهل‎بیت، اقسام حب و بغض، تعلیم و تربیت [[همدانی، علی بن شهاب‌الدین|همدانی]] از تقی‌الدین علی دوستی، تعلیم و تربیت [[همدانی، علی بن شهاب‌الدین|همدانی]] از شیخ محمود مزدقانی، بیان ولایت، اقسام ولایت، ملامتیه، بیان قطب، موضوع علم تصوف، عقل و شریعت، حقیقت وجود، شیطان، روح، اسم اعظم، اوراد [[همدانی، علی بن شهاب‌الدین|سید علی همدانی]]، ریاضت [[همدانی، علی بن شهاب‌الدین|سید علی همدانی]]، مکتوبات شیخ قوام‎الدین به شیخ نورالدین، درباره تابوت [[همدانی، علی بن شهاب‌الدین|سید علی همدانی]] و...<ref>ر.ک: فهرست موضوعات کتاب، ص329-333</ref>.

فهرست مطالب در ابتدای اثر ذکر شده است. فهارس فنی شامل، نام‎های اشخاص، مکان‎ها و موضوعات مطرح‎شده در این کتاب، فهرست منابع (به‌ترتیب کتاب‌ها و مجلات فارسی و عربی و منابع لاتین) و کتاب‌های انتشارات مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، در انتهای اثر آمده است. صفحات 29 و 30 و 35 و 36 پیشگفتار کتاب که به قلم مصحح است، حاوی تصاویری از نسخه خطی اثر می‎باشد.

<references/>