حفظ البدن: رساله‌ای کهن در باب بهداشت تن

‏حفظ البدن: رساله‌ای کهن در باب بهداشت تن
پدیدآوران	فخر رازی، محمد بن عمر (نویسنده) رضوي برقعي، حسين (مصحح)
عنوان‌های دیگر	‏حفظ البدن رساله‌ای کهن در باب بهداشت تن (متن کهن سده ششم هجري)
ناشر	پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگى‏
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1390ش ,
شابک	‎978-964-426-458-0
موضوع	بهداشت شخصي - متون قدیمی تا قرن 14 پزشکي اسلامي - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏‎‏R‎‏ ‎‏128‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏3‎‏ح‎‏7

حفظ البدن: رساله‌ای کهن در باب بهداشت تن، کتابی است از محمد بن عمر فخر رازی، به زبان فارسی در باب بهداشت تن و پیشگیرى بیماری‎ها در رده مقدّماتى و ابتدایى.

فخر رازی در این اثر بیشتر به دنبال تبیین چرایی پدیده‌های علمی در پزشکی است. او برخی بیماری‎ها و خواص بعضی داروها را در این اثر شرح می‌دهد.

تحقیق و تصحیح اثر، توسط سید حسین رضوی برقعی صورت گرفته است.

ساختار

کتاب، دارای پیشگفتار، مقدمه مصحح، رساله حفظ البدن در هفت مقاله، به‎علاوه رسالة ‎الفراسة در سه مقاله و باب بیست‎وهفتم جامع العلوم است.

گزارش محتوا

این کتاب، «پارسى‎نوشته‌اى از سده ششم در باب بهداشت تن و پیشگیرى بیماری‎ها در رده مقدّماتى و ابتدایى است. حفظ البدن، نوشته فخرالدین رازى براى اوّلین بار منتشر مى‎شود. در پژوهش‎هاى انجام‎شده درباره این دانشمند، کمتر به پزشکى‎پژوهی‎هاى او اشاره شده است. پس از محمّد بن زکریاى رازى و ابن سینا، از معدود طبیبان پیشین است که منطق و فلسفه را به‎خوبى آموخته و در آن ورزیده شده است. البته تعلّق فکرى او به مکتب اشعرى و چیرگى‎اش بر دانش کلام، سبب شده است تا دیدگاهى متفاوت و البته ویژه خودش داشته باشد که آثارش از یکنواختى بسیارى متون پزشکى مشابه، تهى شده است. او مى‎کوشد با ابزار فلسفه و کلام، به نظام‎مند کردن اصول پزشکى، به‎ویژه کالبدشناسى بپردازد و پاسخى براى چرایی‎هاى ذهنى خود و خوانندگانش بیابد. برآیند خوانش آثار مستقل طبى یا مشتمل بر طب فخر رازى، نشان مى‎دهد که به تشریح بدن انسان، سخت علاقه‎مند بوده است. به‎جز أسرار التّنزيل که بر پایه آفرینش تن آدمى تألیف شده، همو تدوین کتاب مستقلى درباره کالبدشناسى از سر تا پا آغاز کرده بوده که با مرگش نیمه‎کاره مانده است. اندیشه آماده‎سازى کتاب بزرگى در طب را نیز در سر داشته است که مانند «الحاوي في الطب» و «قانون في الطب» باشد. این کتاب، «الجامع الكبير» نام داشته که باز هم اتمامش ممکن نشده است. منطقا در کتاب‌هاى این‎چنینى، بخش کالبدشناسى نیز وجود داشته است. شرح قانون فخر رازى نیز محدود به کلّیات کتاب ابن سینا بوده که اندام‎شناسى بدن نیز در دامنه مباحث آن جاى دارد. شیوه‌اى که فخر رازى در زمینه پزشکى‎پژوهى انجام داده، نشان مى‎دهد از مکتب ابن سینا الهام‎پذیرى فراوانى داشته است. امّا میراث اندیشه تأویلى که در رسائل اخوان الصّفا و آثار جابر بن حیان بوده، به بوعلى رسیده؛ خواسته - ‎ناخواسته فخر رازى نیز در پژوهش‎هاى طبى‎اش، همان طریق را و البته با بسط بیشتر پیموده است.

چنان‎که به‎تفصیل در مقدمه آمده، شواهد فراوانى در دست است که بتواند اثبات کند این تألیف از آثار فخر رازى است. در هم‎سنجى کارنامه آثارش مى‎توان دریافت که شیفته طرح پرسش است که در این کتاب نیز به فراوانى نشانه‌هاى آن دیده مى‎شود. بر آن است تا ذهن خواننده را به تکاپو وادارد تا همانند او به دنبال چرایى‎ها باشد. تأثیر اندیشه‌هاى کلامى‎اش نیز در این اثر هویداست. نثر روشن و زنده و گیرایى که در فراست، أسرار التّنزيل، جامع العلوم و شرح قانون وجود دارد، در حفظ البدن نیز به چشم مى‎خورد. مى‎توان گفت که فخر رازى، شیفته دسته‎بندى ریاضى است. یکى از مشخّصه‌هاى آثارش، [که] بخش‎بندى‎ها و فصل‎بندى‎هاست، در این اثر نیز دیده مى‎شود».

«فخر رازى در مقدّمه، به منابعش اشاره نکرده است. در میانه متن بیش از همه، از اسماعیل جرجانى (434-‎531) پزشک بالینى فارسى‎نویس معاصرش یاد کرده است. چند نقل قول هم از ابن سینا و ارسطو دیده مى‎شود. بر سر هم، مى‎توان گفت با تکیه بر قانون و ذخیره خوارزمشاهى و شمارى آثار ارسطو، به‎ویژه رساله شراب منسوب به او استفاده کرده است؛ رساله‌اى که بیست‎ودو پرسش و پاسخ درباره شرب خمر است».

«پزشکى‎نگار دیگرى در تاریخ ادبیات فارسى سراغ نداریم که مانند فخر رازى، ادیبى عربى‎دان و فارسى‎دان باشد و به هر دو زبان، نوشته‌هایى به نظم و نثر از او مانده باشد. فلسفه، منطق، کلام و فقه بداند و ذهن شفّاف و پرسشگر و شاداب و پرجنب‎وجوشى مانند او داشته باشد. سبکى کم‎مانند و این‎چنین، در پزشکى‎نگارى را شاید تنها بتوان در «الأبنية عن حقائق الأدوية» موفّق هروى دید که از قضا هر دو به‎نحوى با شهر هرات مربوطند و شاید از انرژى فراوان مردمان آن دیار بهره‎مند شده باشند».

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای اثر آمده و واژه‎نامه مفردات طبی به‎ترتیب (از فارسی به انگلیسی و انگلیسی به فارسی) و منابع و نمایه‌ها (شامل نمایه آیات، احادیث، امثال و اشعار عربی، اشعار فارسی، اشخاص، جاها، گروه‌ها، اقوام و قبایل، کتاب‌ها و مواد) در انتهای آن ذکر شده است.

«بر پایه آگاهی‎هاى به‌دست‎آمده، تاکنون سه نسخه از این کتاب شناسایى شده است. دو نسخه در ترکیه و یک نسخه در بریتانیا برجاى مانده است. گزارش نسخه‌هاى کتاب این‎چنین است:

1. ایاصوفیا، 220 ش 3649، 134 برگ، 1/ 11* 6/ 5 سانتى‎متر به خطّ نسخ.
2. کمبریج، ذیل 2/ 352.
3. حاجى بشیرآغا، ش 518/ 6، گگ 83-‎96، 5/ 21* 30 کتابت على بن یوسف در سده یازدهم».

نویسنده درباره شیوه تصحیح متن چنین می‌نگارد: «با فراهم آمدن نسخه 3649 کتابخانه ایاصوفیاى ترکیه، از سال 1383 کار حروف‎نگارى و آماده‎سازى متن حفظ البدن آغاز شد. شوربختانه در این فاصله‎ زمانى، تهیه دو نسخه خطّى دیگر میسّر نشد، امّا امیدوارم پس از انتشار متن کنونى، در ویراسته بعدى بتوانم به دو نسخه دیگر دسترسى پیدا کنم و شاید نسخه‌هاى دیگرى نیز شناسایى شود.

برخى لغزش‎ها در متن، به‎ویژه در عنوان‎بندى وجود داشت که به اصلاح آنها پرداخته شده است. براى رفع ابهام‎ها، کوشیده شد از دیگر آثار فخر رازى، به‎ویژه جامع العلوم و الفراسة استفاده شود. در پانویس متن، به نمونه‌هایى اشاره شده که فخر رازى از ذخیره خوارزمشاهى یا أغراض الطّبية و المباحث العلائية بهره برده است. گاهى در متن افتادگى وجود داشت که به قرینه دیگر بخش‎هاى کتاب یا بر پایه آثار دیگر رازى، افزوده شد که با قلاب مشخص شده است.

براى آنکه کتاب براى غیر متخصّصین نیز کاربردى و قابل استفاده باشد، به شکل کوتاه در پانوشت‎ها، توضیح مختصرى داده شد و شمارى توضیحات بیشتر در بخش تعلیقات پایانى کتاب آمده است. ترجمه کهن فراست فخر رازى که از مجموعه آثار پزشکى او بشمار مى‎رفت، سال‎ها پیش در نشریه‌اى به چاپ رسید که با خوانش جدید و لغزش‎زدایى ابهام‎هاى پیشین به مجموعه حاضر افزوده شد. چنان‎که یاد شد براى اثبات انتساب این رساله به فخر رازى، بخش بیست‎وهفتم کتاب جامع العلوم بر پایه چاپ سید على آل داود، بازبینى و رفع ابهام شد و در پایان کتاب پیوست گردید.

براى دریافت بهتر متن و به‎ویژه آنان که در خارج از ایران به سر مى‎برند، معادل‎هاى انگلیسى مفردات طبى در پانوشت یاد شد و به شکل مستقل در پایان کتاب نیز آورده شد».

صفحات 379 و 380 کتاب حاوی رونوشت نسخه خطی برگ آغازین و پایانی ترجمه فارسی فراست از نسخه شماره 2096 مجلس است.

منابع مقاله

پیشگفتار و مقدمه مصحح.