تلخيص المتشابه في الرسم و حماية ما أشكل منه عن بوادر التصحيح و الوهم
تلخيص المتشابه في الرسم و حماية ما أشكل منه عن بوادر التصحيح و الوهم اثر خطیب بغدادی (متوفی 464ق)، کتابی است در موضوع علم رجال، درباره اسامی متشابه راویان که با تحقیق محمدحسن اسماعیل به چاپ رسیده است.
تلخيص المتشابه في الرسم و حماية ما أشكل منه عن بوادر التصحيح و الوهم | |
---|---|
پدیدآوران | شافعی، محمدحسن اسماعیل (محقق) خطیب بغدادی، احمد بن علی (نویسنده) |
ناشر | دار الکتب العلمية |
مکان نشر | لبنان - بيروت |
سال نشر | 1424ق. = 2003م. |
چاپ | چاپ اول |
موضوع | حديث - علم الرجال
محدثان اهل سنت احاديث اهل سنت - قرن 5ق. |
زبان | عربی |
تعداد جلد | 2 |
کد کنگره | /خ6ت8 1382 / 114/8 BP |
نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب در پنج فصل، در دو جلد، تنظیم شده است.
گزارش محتوا
در مقدمه، ابتدا شرح حال مختصری از مؤلف ارائه شده[۱] و پس از توصیف نسخ خطی کتاب[۲]، انتساب کتاب به خطیب بغدادی، مورد بحث قرار گرفته است[۳].
اسمهایی كه در تلفظ و خط یكسان و در مصداق متفاوت باشند، «متفق و مفترق» نامیده میشوند[۴]. به دیگر سخن، به اسمی واحد كه بر بیش از یک نفر اطلاق شود، متفق و مفترق گویند. این افراد در اسم با هم متفق و در مصداق از یكدیگر مفترق هستند. شناخت این افراد بسیار مهم است؛ زیرا ممكن است یكی از اینان ثقه و دیگری ضعیف باشد و در این صورت اگر به درستی شناخته نشوند، نمیتوان اعتبار اسنادی را كه آنها در آن قرار دارند، به درستی تعیین كرد[۵].
اسمهایی را كه در نوشتن یكسان و در شكل و تلفظ متفاوت باشند نیز «مؤتلف و مختلف» گویند، مانند: حزام (به کسر حاء) و حرام (به فتح حاء)؛ حناط (به فتح حاء و تشدید نون) و خیاط (به فتح خاء)؛ ابوعبیده (به ضم عین) و ابوعبیده (به فتح عین)؛ حصین (به ضم حاء و فتح یاء) و حصین (به فتح حاء). این دانش در شناخت تصحیف و تحریف بسیار كارآمد است[۶].
«متشابه» آمیزهای از متفق و مفترق با مؤتلف و مختلف است[۷]. در حالتی که اسم یا كنیه دو نفر یكسان باشد و نسب یا نسبت آنها از نظر نوشتاری یكسان و از لحاظ تلفظ متفاوت باشد یا برعكس، به آن متشابه میگویند. به دیگر سخن، اسامی متشابه در نوشتن یكسان و در تلفظ متفاوتاند و از طرفی كنیه، نسب یا نسبت آنها یكسان است؛ مانند موسی بن علی (به فتح عین و کسر لام) و موسی بن علی (به ضم عین و فتح لام)؛ محمد بن عبدالله مخرمی (به ضم میم، فتح خاء و تشدید و فتح راء) و محمد بن عبدالله مخرمی (به فتح میم و فتح راء بدون تشدید)؛ عمرو بن زراره (به فتح عین) و عمر بن زراره (به ضم عین)؛ حیان الأسدی (به فتح حاء) و حنان الأسدی (به فتح حاء و تشدید نون). این دانش در شناخت تصحیف و تحریف سودمند است و اثر حاضر، از جمله مهمترین كتابهای اهل سنت است که در این زمینه به رشته تحریر درآمده است[۸].
خطیب كتاب را به پنج فصل، به شرح ذیل، تقسیم كرده است. هر یک از این فصول به بابهایی تقسیم میشود و ذیل نام هر فرد، اساتید و شاگردان و یک یا چند حدیث یا خبری را كه او در سندش قرار دارد، آورده شده است[۹].
فصل اول، اسمهایی كه در نوشتن یكسان و در اعراب برخی كلمات از یكدیگر متمایزند[۱۰]. این فصل، به پنج باب زیر تقسیم شده است:
- افرادی که در نام خود یکسان ولی در نام پدر، متفاوت هستند؛ مانند: عمرو بن سلمه (به فتح سین و لام) و عمرو بن سلمه (به فتح سین و کسر لام)[۱۱]، عبدالله بن ربیعه (به ضم راء) و عبدالله بن ربیعه (به فتح راء)[۱۲]، عبدالله بن حکیم (به فتح حاء) و عبدالله بن حکیم (به ضم حاء)[۱۳]، عبدالعزیز بن ربیع (به فتح راء) و عبدالعزیز بن ربیع (به ضم راء)[۱۴] و محمد بن عباده (به ضم عین) و محمد بن عباده (به فتح عین)[۱۵].
- افرادی که نام پدارنشان یکسان است اما در نام خود، تفاوت دارند؛ مانند: مسور بن یزید (به ضم میم، فتح سین و تشدید و فتح واو) و مسور بن یزید (به کسر میم، سکون سین و فتح واو)[۱۶]؛ صبیح بن عبدالله (به ضم صاد) و صبیح بن عبدالله (به فتح صاد)[۱۷]؛ عبیده بن عمرو (به ضم عین) و عبیده بن عمرو (به فتح عین)[۱۸].
- افرادی که نامشان در زیادت یک حرف اختلاف دارد؛ مانند: سعید بن صالح و سعید بن صلح[۱۹] و صالح بن عبدالله و صلح بن عبدالله[۲۰].
- افرادی که کنیهشان غالب بر اسم میباشد؛ مانند: ابوعبدالله بن بطه (به ضم باء) و ابوعبدالله بن بطه (به فتح باء)[۲۱] و ابوطاهر بریدی (به ضم باء و فتح راء) و ابوطاهر بریدی (به فتح باء)[۲۲].
- باب مفرد؛ که عبارتند از محمد بن عبدالله مخرمی (به فتح میم) و محمد بن عبدالله مخرمی (به ضم میم)[۲۳].
فصل دوم، اسمهایی كه در نوشتن مشابه و در هجای برخی حروف متفاوتاند؛ این فصل، مشتمل است بر هشت باب زیر:
- اسمهایی که در یک حرف اختلاف دارند؛ مانند: عبدالله بن بسر (به ضم باء) و عبدالله بن بشر (به کسر باء)[۲۴]، عبدالرحمن بن حباب (به فتح حاء) و عبدالله بن حباب (به ضم حاء)[۲۵] و عبدالرحمن بن حبیب (به فتح حاء) و عبدالرحمن بن حبیب (به ضم حاء)[۲۶].
- اسمهایی که در دو حرف اختلاف دارند؛ مانند: عبدالله بن عباس و عبدالله بن عیاش[۲۷]، عبدالله بن مغفل و عبدالله بن معقل[۲۸]، زید بن حارثه و زید بن جاریه[۲۹]، عبدالله بن خباب و عبدالله بن جناب[۳۰] و احمد بن جناب و عمرو بن حباب[۳۱].
- اسمهایی که در سه حرف اختلاف دارند؛ مانند: عبدالله بن جبیر و عبدالله بن حنین[۳۲]، عبدالرحمن بن جبیر و عبدالرحمن حنین[۳۳]، عبید بن حنین و عبید بن جبیر[۳۴]، سمعان بن مشنج و سمعان بن مسبح[۳۵] و عبدالرحمن بن حصین و عبدالرحمن بن خضیر[۳۶].
- اسمهایی که شبیه «یحیی» هستند؛ مانند: عبدالله بن یحیی و نجی بن یحیی[۳۷]، حمد بن یحیی و نجحی بن یحیی[۳۸]، یحیی بن جابر و نجی بن جابر[۳۹] و یحیی بن سلمه و نجی بن سلمه[۴۰].
- اسمهایی که در حذف بعضی از حروف با هم مشابهت دارند؛ مانند: سفیان بن عقبه و شقیر بن عقبه[۴۱]، سهل بن سفیان و سهل بن شقیر[۴۲] و ابوالحسن بن شقیر و ابوالحسین بن سفیان[۴۳].
- اختلاف در اسم و نسب با هم؛ که عبارت است از سنان بن ابی سنان و سیار بن ابی سیار[۴۴].
- افرادی که کنیهشان غالب بر اسم میباشد؛ مانند: ابوعمرو شیبانی و ابوعمر سیبانی[۴۵] و ابوشبیل عقیلی و ابوشنبل عقیلی[۴۶].
- باب جامع؛ مانند: حارث بن عبدالله همدانی و حارث بن عبدالله همذانی[۴۷]، محمد بن اسحاق بن یزید و محمد بن اسحاق بن برید[۴۸] و محمد بن خلف بن حیان و محمد بن خلف بن جیان[۴۹].
فصل سوم اسمهایی كه در ترتیب حروف با هم متفاوتاند؛ که دارای... باب است:
- افرادی که در نام خود یکسان ولی در نام پدر، متفاوت هستند؛ مانند: عبدالله بن ارقم و عبدالله اقرم[۵۰]، عبدالله بن یسار و عبدالله بن سیار[۵۱] و موسی بن یسار و موسی بن سیار[۵۲].
- افرادی که نام پدارنشان یکسان است اما در نام خود، تفاوت دارند؛ مانند: عامر بن سعد و عمار بن سعد[۵۳]، عامر بن مطر و عمار بن مطر[۵۴] و هاشم بن هاشم و هشام بن هاشم[۵۵].
- افرادی که هم در نام خود و هم در نام پدرانشان، تفاوت دارند؛ که عبارتند از عمار بن ابی عمار و عامر بن ابی عامر[۵۶].
- افرادی که نام فرزندان یکسان است، اما در نام پدر، اختلاف دارند؛ مانند معقل بن یسار و معقل بن سنان[۵۷]، سلیمان بن یسار و سلیمان بن سنان[۵۸] و مسلم بن یزید و مسلم بن نذیر[۵۹].
- افرادی که نام پدران یکسان است، اما نام فرزندان اختلاف دارد؛ مانند: عبدالرحمن بن سلیمان و عبدالرحیم بن سلیمان[۶۰] و عبدالحمید بن عبدالعزیز و عبدالمجید بن عبدالعزیز[۶۱].
- افرادی که در نام فرزند و پدر هر دو باهم، اختلاف دارند؛ که عبارتند از: سنان بن سنان و بشار بن یسار[۶۲]،
فصل چهارم اسمهایی كه به دلیل شباهت به هم نزدیکاند و برخی حروف آنها در نوشتن با یكدیگر متفاوتاند؛ مانند حكیم بن حزام (به کسر حاء) و حكیم خذام (به کسر خاء)[۶۳].
فصل پنجم نوادر؛ مانند حَبّة بن أبیحَبَّه (به فتح حاء و تشدید باء در هر دو اسم) و حیة بن أبیحیه كه اولی اسم مرد و دومی اسم زن است[۶۴].
در پایان، سزاست به این نکته اشاره شود که کتاب «تالی التلخیص» نیز نگاشته خطیب بغدادی و در واقع، تكملهای است بر کتاب حاضر[۶۵]. خطیب در «تالی التلخیص»، اسمهایی را آورده است كه در زیادت یک حرف با هم تفاوت دارند؛ مانند زیاد بن جبیر (به ضم جیم و فتح باء) و زید بن جبیر (به ضم جیم و کسر باء)[۶۶].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و در پاورقیها، علاوه بر ذکر منابع[۶۷] و توضیح برخی از مطالب متن [۶۸]، به حسن یا ضعیف بودن روایات، اشاره شده است[۶۹].
پانویس
- ↑ مقدمه، ج1، ص3
- ↑ همان، ص4
- ↑ همان، ص5
- ↑ رحمان ستایش، محمدکاظم، ص275
- ↑ همان
- ↑ ر.ک: همان، ص276
- ↑ همان، ص279
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان، ص280
- ↑ همان
- ↑ متن کتاب، ج1، ص19
- ↑ همان، ص29
- ↑ همان، ص34
- ↑ همان، ص52
- ↑ همان، ص96
- ↑ همان، ص126
- ↑ همان، ص127
- ↑ همان، ص129
- ↑ همان، ص156
- ↑ همان، ص158
- ↑ همان، ص162
- ↑ همان، ص163
- ↑ همان، ص165
- ↑ همان، ص169
- ↑ همان، ص174
- ↑ همان، ص187
- ↑ همان، ص258
- ↑ همان، ص260
- ↑ همان، ص262
- ↑ همان، ص264
- ↑ همان، ص267
- ↑ همان، ص364
- ↑ همان، ص367
- ↑ همان، ص369
- ↑ همان، ص373
- ↑ همان، ص374
- ↑ همان، 489
- ↑ همان، ص490
- ↑ همان، ص491
- ↑ همان، ص493
- ↑ همان، ص495
- ↑ همان، ص496
- ↑ همان، ص497
- ↑ همان، ص500
- ↑ همان، ص505
- ↑ همان، ص507
- ↑ همان، ص510
- ↑ همان، ص511
- ↑ همان، ص512
- ↑ همان، ج2، ص5
- ↑ همان، ص6
- ↑ همان، ص10
- ↑ همان، ص50
- ↑ همان، ص53
- ↑ همان، ص54
- ↑ همان، ص73
- ↑ همان، ص76
- ↑ همان، ص77
- ↑ همان، ص78
- ↑ همان، ص95
- ↑ همان، ص97
- ↑ همان، ص99
- ↑ همان، ص103
- ↑ همان، ص240
- ↑ ر.ک: همان، ص280
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: پاورقی، ج1، ص441
- ↑ ر.ک: همان، ص480
- ↑ ر.ک: همان456
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- رحمان ستایش، محمدکاظم، «کتب رجال اهل سنت»، دانشکده مجازی علوم حدیث