تسهيل النظر و تعجيل الظفر في أخلاق الملك و سياسة الملك
تسهيل النظر و تعجيل الظفر في أخلاق الملك و سياسة الملك، تألیف ابوالحسن علی بن محمد بصری بغدادی(متوفی 450ق) مشهور به ماوردی، به زبان عربی است. نویسنده اخلاق و شیوه زمامداری را از میان گفتهها و نوشتههای بزرگان دین، سیاست و ادب استخراج کرده است. این اثر توسط محیی هلال سرحان و حسن ساعاتی تحقیق و تصحیح شده است.
| تسهيل النظر و تعجيل الظفر في أخلاق الملك و سياسة الملك | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ماوردی، علی بن محمد (نويسنده)
سرحان، محيي هلال (محقق) ساعاتي، حسن (مصحح) ساعاتي، حسن (مقدمه نويس) |
| ناشر | دار النهضة العربية |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 1981م , 1401ق, |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمهای کوتاه، دو باب و 26 فصل است؛ هجده فصل با موضوع اخلاق زمامدار در باب اول و هجده فصل دیگر در موضوع کشورداری در باب دوم ارائه شده است.
گزارش محتوا
تبویب و تنظیم مباحث سیاسی در چهار اثر الأحکام السلطانیة، نصیحة الملوک، تسهیل النظر و تعجیل الظفر و قوانین الوزارة ماوری همانند نیست. بررسی تطبیقی ساختار صوری آنها گویای نظام فکری در هریک از آن آثار است[۱].
تسهیل النظر و تعجیل الظفر فی اخلاق الملک و سیاسة الملک، همانگونه که از نامش پیداست دارای دو مبحث کلی اخلاق زمامدار و کشورداری است. مبحث اول خلاصهای از کتاب نصیحة الملوک است و به فضایل و رذایل حاکم میپردازد. مبحث اسباب اختلال الدول این کتاب با باب سوم کتاب نصیحة الملوک شباهت دارد. ماوردی در مبحث دوم، مقولههای سیاسی را نه از نگاه یک حقوقدان و فقیه بلکه از منظر یک فیلسوف و عالم سیاسی نگریسته و تحلیل کرده است. تحلیلهای وی صبغه فقهی ندارد بلکه تعلیل و غایتسنجی و استدلال عقلی از مهمترین ویژگیهای آن است؛ البته مسائل فقهی در مطاوی مباحث نه بهمنظور ارائه ابحاث فقهی بلکه برای تشیید و تحکیم مباحث عقلی و استدلالی است[۲].
هر چهار اثر سیاسی ماوردی مشحون از دانشهای فقهی، کلامی، تفسیری و حدیثی، اما نه به یک اندازه است. آقای رضوان السید مصادر گفتههای ماوردی را در تسهیل النظر، در پاورقیها و نیز در فهارس پایانی آورده است. غیر از استفاده از قرآن، احادیث نبوی و نهجالبلاغه، جملات و عبارتهای فراوانی از آثار یونانی، ایرانی و عربی قبل از اسلام آورده است. نقلقولهای فراوان از اسکندر، اردشیر، انوشیروان کسری، بزرگمهر، سقراط، لقمان حکیم، متنبی، جالینوس، همچنین از خلیفهها و سردمداران اسلامی بهعنوان تجربههای زمامداری مانند مأمون و هارونالرشید آورده است. تعبیر قال بعض الخلفاء زیاد دارد. در باب اول نظامی که از فضایل و رذایل ارائه کرده شبیه اخلاق نیکو ماخوس ارسطو است. در باب دوم از واژههای الحزم[۳]، الحذر [۴]، تدبیر [۵]، و غیره که گویای اهمیت عقل و تجربه در کشورداری است بهره گرفته است[۶].
مبحث اقسام الملوک برگرفته از الأدب الکبیر ابن مقفع است. از نظر بهرهوری از منابع و مصادر دینی و غیردینی، کتاب نصیحة الملوک همانند تسهیل النظر است. با اینکه حدود سیصد شاهد قرآنی و صدوپنجاه روایت نبوی در کل کتاب آورده ولی فقط پنجاه مورد از ارسطو نقلقولهایی دارد و فراوان از انوشیروان، بزرگمهر، بهرام گور، اسکندر مقدونی، افلاطون، اردشیر و دیگر متفکران ایران و یونان مطالبی نقل کرده است[۷].
نویسنده در فصل دوم کتاب مبادی فضیلتها را ذکر کرده است؛ او اول فضائل را عقل و آخر آن را عدل دانسته است. سپس بر ادعای خود چنین استدلال میکند که اصل و اساس فضیلتها عقل است چراکه فضیلت از عقل ایجاد میشود و بهوسیله آن تدبیر میشود. عدل نیز نتیجه فضیلت است زیرا بهوسیله عدل بر فضائل توانایی حاصل میشود پس آخر فضائل عدل است[۸].
ماوردی در فصل نوزدهم کتاب از جمله ویژگیهای زمامدار را افضلیت دینی از مردم دانسته است؛ همانگونه که مردم باید از او فرمانبرداری داشته باشند. سپس به توصیه اردشیر بن بابک به پادشاهان فارس اشاره کرده است: دین و حکومت توأم هستند. هیچیک بدون دیگری پایدار نخواهند بود؛ چراکه دین اساس حکومت و پادشاه نگهبان دین است. حکومت باید اساس داشته باشد و اساس نیز نگهبان لازم دارد؛ زیرا آنچه محافظی نداشته باشد ضایع و آنچه پایه و اساسی ندارد ویران میشود[۹].
استنادات وی به روایات پیامبر(ص) نیز قابلتوجه است: هرگاه خداوند خیر زمامداری را بخواهد وزیر راستگویی را برای او قرار میدهد که چون فراموش کند به یادش میآورد و اگر به یاد آورد کمکش کند و اگر خداوند خیر زمامداری را نخواهد وزیر بدی برای او قرار میدهد که اگر فراموش کند به یادش نمیآورد و اگر به یاد آورد مددش نمیدهد[۱۰].
یا از امام علی بن ابیطالب(ع) نقل میکند: «کسى که با معصیت خدا به دنبال کارى باشد، از مطلوب خود دورتر و به آنچه از آن دوری میکرده نزدیکتر میشود»[۱۱].
وضعیت کتاب
این اثر در سال 1987م نیز با تحقیق و مقدمه مفصل و تحلیلی رضوان السید در بیروت منتشر شده است[۱۲].
محققین این اثر؛ محیی هلال سرحان و حسن ساعاتی، مصادر گفتههای ماوردی را، در پاورقیها؛ و فهارس را در پایان کتاب آوردهاند.
پانویس
- ↑ ر.ک: نوری، محمد، ص210
- ↑ ر.ک: همان، ص214-213
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص 98، 127، 128، 157،
- ↑ ر.ک: همان، ص 182، 212، 262
- ↑ ر.ک: همان، ص 158
- ↑ نوری، محمد، ص215-214
- ↑ ر.ک: همان، ص37، 161،172، 195، 245، 246؛ نوری، محمد، ص215-214
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص12
- ↑ ر.ک: همان، ص149-148
- ↑ ر.ک: همان، ص203
- ↑ ر.ک: همان، ص214
- ↑ ر.ک: نوری، محمد، ص209
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- نوری، محمد، «نگارشها و گرایشهای سیاسی ماوردی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: حکومت اسلامی، زمستان 1375، شماره 2، صفحه 207 تا 222؛ به آدرس اینترنتی: