۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام (نمایش مبدأ)
نسخهٔ ۱۷ اوت ۲۰۱۷، ساعت ۱۰:۲۲
، ۱۷ اوت ۲۰۱۷جایگزینی متن - ' ،' به '،'
جز (جایگزینی متن - ' ،' به '،') |
|||
| خط ۸۱: | خط ۸۱: | ||
'''بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار'''، مشهورترین، مهم‌ترین و مفصل‌ترین اثر علمى [[مجلسی، محمدباقر|محمدباقر مجلسى]] (1037-1110 یا 1111ق)، مجموعه‌ای گسترده از احادیث امامیه است و گاه به «دائرة‌المعارف بزرگ احادیث شیعه» لقب گرفته است<ref>مطیع، مهدی، ج11، ص370</ref>. | '''بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار'''، مشهورترین، مهم‌ترین و مفصل‌ترین اثر علمى [[مجلسی، محمدباقر|محمدباقر مجلسى]] (1037-1110 یا 1111ق)، مجموعه‌ای گسترده از احادیث امامیه است و گاه به «دائرة‌المعارف بزرگ احادیث شیعه» لقب گرفته است<ref>مطیع، مهدی، ج11، ص370</ref>. | ||
کتاب توسط جمعی از علما به نام‌های [[مسترحمی، هدایت‌الله|هدایت‌الله مسترحمی]] ، [[غفاری، علی‌اکبر|علی‌اکبر غفاری]] ، [[بهبودی، محمدباقر|محمدباقر بهبودی]] ، [[مصباح یزدی، محمدتقی|محمدتقی مصباح یزدی]] ، [[محمودی، محمدباقر|محمدباقر محمودی]] ، [[خرسان، محمدمهدی|محمدمهدی خرسان]] ، [[ربانی شیرازی، عبدالرحیم|عبدالرحیم ربانی شیرازی]] ، محمدکاظم میاموی، ابراهیم میانجی، یحیی عابدی زنجانی و عبدالزهراء علوی تصحیح و تحقیق شده است. | کتاب توسط جمعی از علما به نام‌های [[مسترحمی، هدایت‌الله|هدایت‌الله مسترحمی]]، [[غفاری، علی‌اکبر|علی‌اکبر غفاری]]، [[بهبودی، محمدباقر|محمدباقر بهبودی]]، [[مصباح یزدی، محمدتقی|محمدتقی مصباح یزدی]]، [[محمودی، محمدباقر|محمدباقر محمودی]]، [[خرسان، محمدمهدی|محمدمهدی خرسان]]، [[ربانی شیرازی، عبدالرحیم|عبدالرحیم ربانی شیرازی]]، محمدکاظم میاموی، ابراهیم میانجی، یحیی عابدی زنجانی و عبدالزهراء علوی تصحیح و تحقیق شده است. | ||
==زمان نگارش== | ==زمان نگارش== | ||
| خط ۹۱: | خط ۹۱: | ||
==نویسندگان بحارالأنوار== | ==نویسندگان بحارالأنوار== | ||
مجلسی، برای اجرای چنین کار عظیمى از همکاران و شاگردان بسیاری کمک گرفته که در برخى منابع، شمار آنها را بالغ بر هزار نفر دانسته‌اند و کسانى چون [[افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ|میرزا عبدالله افندی]] ، میر محمدصالح حسینى، ملا ذوالفقار، ملا محمدرضا، عبدالله بن نورالدین بحرینى، [[جزایری، نعمت‌الله|نعمت‌الله جزایری]] و آمنه خاتون خواهرش را جزو همکاران وی شمرده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص371</ref>. | مجلسی، برای اجرای چنین کار عظیمى از همکاران و شاگردان بسیاری کمک گرفته که در برخى منابع، شمار آنها را بالغ بر هزار نفر دانسته‌اند و کسانى چون [[افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ|میرزا عبدالله افندی]]، میر محمدصالح حسینى، ملا ذوالفقار، ملا محمدرضا، عبدالله بن نورالدین بحرینى، [[جزایری، نعمت‌الله|نعمت‌الله جزایری]] و آمنه خاتون خواهرش را جزو همکاران وی شمرده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص371</ref>. | ||
کار گروهى او که از ابتکارات تألیف به حساب می‌آید، شباهتى نیز به کار نگارش دائرة‌المعارف فلسفى توسط گروه اخوان‌الصفا دارد؛ با این تفاوت که وی تسلط کامل و یک‌تنه بر همه مراحل کار داشت و شاگردانش فقط به جمع‌آوری و نگارش آیات و احادیث، ذیل عنوان‌های طراحى‌شده توسط خود او می‌پرداختند و کلیه گزینش‌ها، از متن، سند و... و همچنین تنظیم توسط خود وی صورت می‌گرفته است<ref>ر.ک: همان</ref>. | کار گروهى او که از ابتکارات تألیف به حساب می‌آید، شباهتى نیز به کار نگارش دائرة‌المعارف فلسفى توسط گروه اخوان‌الصفا دارد؛ با این تفاوت که وی تسلط کامل و یک‌تنه بر همه مراحل کار داشت و شاگردانش فقط به جمع‌آوری و نگارش آیات و احادیث، ذیل عنوان‌های طراحى‌شده توسط خود او می‌پرداختند و کلیه گزینش‌ها، از متن، سند و... و همچنین تنظیم توسط خود وی صورت می‌گرفته است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
| خط ۱۰۱: | خط ۱۰۱: | ||
مؤلف ابتدا عناوین مجلدات کتاب خود را انتخاب می‌کرد و سپس برای هر عنوان باب‌هایى می‌گشود. در ذیل هر باب پیش از هر چیز آیات قرآنى متناسب آن را فهرست می‌کرد که این کار او بسیار به کار [[فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی|فیض کاشانى]] در [[الوافي]] نزدیک است. آنگاه برای هر آیه، تفسیری مناسب، با استفاده از نظرات مفسران و توضیحات خود می‌نگاشت؛ این کار را از جلد 5 به‌صورت جدی آغاز کرده و در جزء 7 و 9، به‌مناسبت بحث توحید و صفات الهى به اوج خود رسانده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | مؤلف ابتدا عناوین مجلدات کتاب خود را انتخاب می‌کرد و سپس برای هر عنوان باب‌هایى می‌گشود. در ذیل هر باب پیش از هر چیز آیات قرآنى متناسب آن را فهرست می‌کرد که این کار او بسیار به کار [[فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی|فیض کاشانى]] در [[الوافي]] نزدیک است. آنگاه برای هر آیه، تفسیری مناسب، با استفاده از نظرات مفسران و توضیحات خود می‌نگاشت؛ این کار را از جلد 5 به‌صورت جدی آغاز کرده و در جزء 7 و 9، به‌مناسبت بحث توحید و صفات الهى به اوج خود رسانده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
در مرحله بعدی، روایات متناسب با هر باب را در ذیل عنوان گنجانده و سندهای آن را نیز با رعایت اختصار نقل کرده است. هدف او از این اختصار جلوگیری از پر کردن و افزودن حجم ابواب یا مزین کردن کتاب است؛ اما آنها را به‌کلى حذف نکرده است تا تحلیل سند ناممکن شود. آنگاه توضیحات و شرح خود را بر روایات، نگاشته و در این قسمت از نظرات دیگر صاحب‌نظران نیز یاری گرفته و به نقل و گاه نقد اقوال آنان پرداخته است. وی در انتخاب روایات، اساس کار را بر تناسب کل یا جزء روایت با عنوان باب قرار داده است و البته آنجا که روایت را تقطیع کرده، وعده آوردن متن کامل آن را در جای دیگر داده است. این توضیحات او در 10 جلد (در مجموعه 25 جلدی) آخر کتاب دیده نمی‌شود؛ زیرا 10 جلد آخر توسط شاگردش [[افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ|میرزا عبدالله افندی]] ، یا به قولى توسط میر محمدصالح حسینى پاک‌نویس شد و از سوادنامه به بیاض آمد؛ برای اینکه عمر مجلسى به انجام این کار کفاف نداده بود؛ هرچند برخى نیز این نظر تاریخى را نپذیرفته‌اند<ref>ر.ک: همان</ref>. | در مرحله بعدی، روایات متناسب با هر باب را در ذیل عنوان گنجانده و سندهای آن را نیز با رعایت اختصار نقل کرده است. هدف او از این اختصار جلوگیری از پر کردن و افزودن حجم ابواب یا مزین کردن کتاب است؛ اما آنها را به‌کلى حذف نکرده است تا تحلیل سند ناممکن شود. آنگاه توضیحات و شرح خود را بر روایات، نگاشته و در این قسمت از نظرات دیگر صاحب‌نظران نیز یاری گرفته و به نقل و گاه نقد اقوال آنان پرداخته است. وی در انتخاب روایات، اساس کار را بر تناسب کل یا جزء روایت با عنوان باب قرار داده است و البته آنجا که روایت را تقطیع کرده، وعده آوردن متن کامل آن را در جای دیگر داده است. این توضیحات او در 10 جلد (در مجموعه 25 جلدی) آخر کتاب دیده نمی‌شود؛ زیرا 10 جلد آخر توسط شاگردش [[افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ|میرزا عبدالله افندی]]، یا به قولى توسط میر محمدصالح حسینى پاک‌نویس شد و از سوادنامه به بیاض آمد؛ برای اینکه عمر مجلسى به انجام این کار کفاف نداده بود؛ هرچند برخى نیز این نظر تاریخى را نپذیرفته‌اند<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
ابتکارات تألیف بحار الأنوار به همین اندازه محدود نمی‌شود؛ نوعى تفسیر موضوعى برای قرآن با بیش از 900 موضوع اصلى و 400 موضوع فرعى و سبک تبویب آن که گونه‌ای از فهرست موضوعى برای احادیث شیعى است، نیز قابل توجه است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ابتکارات تألیف بحار الأنوار به همین اندازه محدود نمی‌شود؛ نوعى تفسیر موضوعى برای قرآن با بیش از 900 موضوع اصلى و 400 موضوع فرعى و سبک تبویب آن که گونه‌ای از فهرست موضوعى برای احادیث شیعى است، نیز قابل توجه است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
| خط ۱۴۵: | خط ۱۴۵: | ||
# جلد بیست‌وسوم (ج100 و بخشی از ج101 چاپ جدید): مشتمل است بر احکام عقود و ایقاعات از: مکاسب، تجارات، دین و قرض، وصیت، ازدواج، طلاق و عتق. | # جلد بیست‌وسوم (ج100 و بخشی از ج101 چاپ جدید): مشتمل است بر احکام عقود و ایقاعات از: مکاسب، تجارات، دین و قرض، وصیت، ازدواج، طلاق و عتق. | ||
# جلد بیست‌وچهارم (ادامه ج101 چاپ جدید): مشتمل است بر احکام لقطه، میراث، قصاص و دیات. | # جلد بیست‌وچهارم (ادامه ج101 چاپ جدید): مشتمل است بر احکام لقطه، میراث، قصاص و دیات. | ||
# جلد بیست‌وپنجم (ج102 تا 107 چاپ جدید): فهرست مصادر، اجازات، تمام فهرست [[منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله|منتجب‌الدین رازی]] ، منتخب کتاب «سلافة العصر» [[مدنی، علیخان|سید علی خان شیرازی]] ، اوایل کتاب‌های اجازات [[ابن طاووس، علی بن موسی|سید بن طاووس]] ، اجازه بزرگ [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلی]] برای بنی‌زهره، اجازه شهید اول و دوم و غیر ایشان تا زمان مؤلف بزرگوار<ref>همان، ص95 و 96</ref>. | # جلد بیست‌وپنجم (ج102 تا 107 چاپ جدید): فهرست مصادر، اجازات، تمام فهرست [[منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله|منتجب‌الدین رازی]]، منتخب کتاب «سلافة العصر» [[مدنی، علیخان|سید علی خان شیرازی]]، اوایل کتاب‌های اجازات [[ابن طاووس، علی بن موسی|سید بن طاووس]]، اجازه بزرگ [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلی]] برای بنی‌زهره، اجازه شهید اول و دوم و غیر ایشان تا زمان مؤلف بزرگوار<ref>همان، ص95 و 96</ref>. | ||
سه جلدپایانی کتاب به فهرست محتویات جلدهای اول تا 107 اختصاص دارد. | سه جلدپایانی کتاب به فهرست محتویات جلدهای اول تا 107 اختصاص دارد. | ||
| خط ۱۵۸: | خط ۱۵۸: | ||
بااین‌همه در برخی از کتاب‌های بحار عناوینی دیده می‌شود که بستگی مستقیم به موضوع ندارد و در آثار مشابه دیگر، ذیل موضوع دیگری مطرح شده است؛ از آن جمله است: ابوابی از علوم حدیثی و قواعد فقهی و اصولی مذکور در کتاب «العلم»، إبطال التناسخ مذکور در کتاب «التوحيد»، مباحث کلامی آجال، وعد و وعید و حبط و تکفیر، احکام راجع به تکلیف، علل احکام و شرایع، علّت آفرینش انسان، مذکور در «أبواب العدل»، طاعون و فرار از آن مذکور در «أبواب الموت»، داستان برخی اشخاص و اقوام و سلاطین، مذکور در کتاب «النبوّة»، وقایع دوران حکومت امیر مؤمنان علی(ع) و احکام فقهی بُغات، مذکور در کتاب «الفتن»، ابوابی چون علم نجوم و احکام فقهی آن، سعد و نحس ایّام، سِحر، رؤیا، مداوا با اشیای حرام از نظر فقهی، حقوق حیوانات، احکام صید و ذباحه، آداب الأكل و لواحقها، الأشربة و آداب الشّرب، مذکور در کتاب «السماء و العالم» و مباحث فقهی راجع به حدود، مذکور در کتاب «الآداب و السنن»<ref>ر.ک: طارمی، حسن، ج2، ص270</ref>. | بااین‌همه در برخی از کتاب‌های بحار عناوینی دیده می‌شود که بستگی مستقیم به موضوع ندارد و در آثار مشابه دیگر، ذیل موضوع دیگری مطرح شده است؛ از آن جمله است: ابوابی از علوم حدیثی و قواعد فقهی و اصولی مذکور در کتاب «العلم»، إبطال التناسخ مذکور در کتاب «التوحيد»، مباحث کلامی آجال، وعد و وعید و حبط و تکفیر، احکام راجع به تکلیف، علل احکام و شرایع، علّت آفرینش انسان، مذکور در «أبواب العدل»، طاعون و فرار از آن مذکور در «أبواب الموت»، داستان برخی اشخاص و اقوام و سلاطین، مذکور در کتاب «النبوّة»، وقایع دوران حکومت امیر مؤمنان علی(ع) و احکام فقهی بُغات، مذکور در کتاب «الفتن»، ابوابی چون علم نجوم و احکام فقهی آن، سعد و نحس ایّام، سِحر، رؤیا، مداوا با اشیای حرام از نظر فقهی، حقوق حیوانات، احکام صید و ذباحه، آداب الأكل و لواحقها، الأشربة و آداب الشّرب، مذکور در کتاب «السماء و العالم» و مباحث فقهی راجع به حدود، مذکور در کتاب «الآداب و السنن»<ref>ر.ک: طارمی، حسن، ج2، ص270</ref>. | ||
مؤلّف بعد از اتمام برخی مجلّدات، بر آن شده است که تفسیر آیات هر باب را بنویسد و این کار را جز برای دو مجلّد اول، به انجام رسانیده و به همین سبب، شماری از مجلّدات به دو صورت باتفسیر و بی‌تفسیر منتشر شده است. این قسمت را در هر باب با عنوان «التفسير» مشخص کرده است که عمدتاً از مجمع البيان طبرسی و [[التفسير الكبير (فخر رازی)|مفاتيح الغيب]] رازی آورده و به تفاسیر دیگری از جمله [[أنوار التنزيل و أسرار التأويل (تفسير البيضاوي)|أنوار التنزيل بیضاوی]] ، [[الدر المنثور في التفسير بالمأثور|الدّر المنثور سیوطی]] ، [[تفسير البغوي|معالم التنزيل بغوی]] و [[الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل في وجوه التأويل| الكشاف زمخشری]] نیز رجوع کرده است. در شرح احادیث که شامل توضیح لغات و اصطلاحات، تفسیر عبارات پیچیده یا مبهم، معرّفی مذاهب و فرق، نقل وقایع تاریخی، شرح دیدگاه‌های کلامی و فلسفی، تبیین مباحث اخلاقی، بررسی آرای فقهی، نقل اخبار از منابع حدیثی عامّه در تأیید یا توضیح حدیث و غیره می‌شود و در فصول یا فقراتی با عنوان ایضاح، تنویر، تذنیب، تذییل، تکمله، فذلکه، غریبه، أقولُ و بیش از همه «بیان» مشخص شده، از مآخذ اصلی هر موضوع استفاده کرده است<ref>ر.ک: همان، ص272</ref>. | مؤلّف بعد از اتمام برخی مجلّدات، بر آن شده است که تفسیر آیات هر باب را بنویسد و این کار را جز برای دو مجلّد اول، به انجام رسانیده و به همین سبب، شماری از مجلّدات به دو صورت باتفسیر و بی‌تفسیر منتشر شده است. این قسمت را در هر باب با عنوان «التفسير» مشخص کرده است که عمدتاً از مجمع البيان طبرسی و [[التفسير الكبير (فخر رازی)|مفاتيح الغيب]] رازی آورده و به تفاسیر دیگری از جمله [[أنوار التنزيل و أسرار التأويل (تفسير البيضاوي)|أنوار التنزيل بیضاوی]]، [[الدر المنثور في التفسير بالمأثور|الدّر المنثور سیوطی]]، [[تفسير البغوي|معالم التنزيل بغوی]] و [[الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل في وجوه التأويل| الكشاف زمخشری]] نیز رجوع کرده است. در شرح احادیث که شامل توضیح لغات و اصطلاحات، تفسیر عبارات پیچیده یا مبهم، معرّفی مذاهب و فرق، نقل وقایع تاریخی، شرح دیدگاه‌های کلامی و فلسفی، تبیین مباحث اخلاقی، بررسی آرای فقهی، نقل اخبار از منابع حدیثی عامّه در تأیید یا توضیح حدیث و غیره می‌شود و در فصول یا فقراتی با عنوان ایضاح، تنویر، تذنیب، تذییل، تکمله، فذلکه، غریبه، أقولُ و بیش از همه «بیان» مشخص شده، از مآخذ اصلی هر موضوع استفاده کرده است<ref>ر.ک: همان، ص272</ref>. | ||
پایبندی مؤلّف به ذکر مآخذ مطالب متن و شرح، در سراسر کتاب مشهود است و حتی در نقل مسموعات از معاصران و استادان نیز این شیوه را ترک نکرده است؛ برای مثال، در شرح عبارتی از یک حدیث می‌گوید: «و قد أجاب بعضُ من عاصَرْناه». به‌طور کلّی می‌توان گفت که مجلسی به‌ندرت از معاصران خود نام برده و به آنها به‌صورت «بعض المعاصرين»، «بعض الأزكياء»، «بعض المحققين من المعاصرين»، «بعض الأفاضل المدققين ممن كان في عصرنا» و «بعض من عاصرناه» اشاره کرده؛ همچنان‌که نام برخی دیگر از قدما را نیز به عللی، مگر به‌ندرت، نیاورده است. اما درباره احادیث متن، گذشته از ذکر مأخذ، سند حدیث را برای اجتناب از ارسال آورده و اختلافات سند و متن را در مآخذ مختلف نشان داده و گاهی نظر ترجیحی یا اصلاحی خود را اظهار کرده است. | پایبندی مؤلّف به ذکر مآخذ مطالب متن و شرح، در سراسر کتاب مشهود است و حتی در نقل مسموعات از معاصران و استادان نیز این شیوه را ترک نکرده است؛ برای مثال، در شرح عبارتی از یک حدیث می‌گوید: «و قد أجاب بعضُ من عاصَرْناه». به‌طور کلّی می‌توان گفت که مجلسی به‌ندرت از معاصران خود نام برده و به آنها به‌صورت «بعض المعاصرين»، «بعض الأزكياء»، «بعض المحققين من المعاصرين»، «بعض الأفاضل المدققين ممن كان في عصرنا» و «بعض من عاصرناه» اشاره کرده؛ همچنان‌که نام برخی دیگر از قدما را نیز به عللی، مگر به‌ندرت، نیاورده است. اما درباره احادیث متن، گذشته از ذکر مأخذ، سند حدیث را برای اجتناب از ارسال آورده و اختلافات سند و متن را در مآخذ مختلف نشان داده و گاهی نظر ترجیحی یا اصلاحی خود را اظهار کرده است. | ||