الهمز

الهمز
پدیدآوران	انصاری، سعید بن اوس (نويسنده) شیخو، لویس (مصحح)
ناشر	المطبعة الکاثوليکية
مکان نشر	لبنان - بیروت
سال نشر	1911م
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/الف2هـ8 6620 PJ
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب الهمز، نوشته ابوزِید، سعید بن اوس بن ثابت خزرجی انصاری (215-121ق)، لغوی، راوی و نحوی است. او واژه‌هایی را که یکی از حروف اصلی آن حرف «همزه» است، با اشتقاق‌هایشان معنایابی کرده است. لویس شیخو یسوعی (1927-1859م)، این کتاب را نخستین ‌بار به چاپ رسانده است.

درباره ابوزید چنین گفته می‌شود که از سال‌های آغازین سده 2ق در هر دو مکتب بصره و کوفه دانشمندانی پدید آمدند که در عرصه لغت و نیز شعر، اخبار، ایام عرب (شرح جنگ‌های قبیله‌ای) و انساب، شهرت فراوان یافتند. اینان آثاری از خود برجای گذاشتند که دست‌مایه اصلی فرهنگ‌نویسان در نسل‌های بعد شد. ابوزید یکی از مشهورترین این دانشمندان است. او واژه‌ها و لهجه‌های شاذ را گرد آورد و رساله‌های لغوی فراوانی را در موضوع‌های مختلف نوشت که هرکدام به‌تنهایی لغت‌نامه تک‌موضوعی کوچک و کم‌حجمی بشمار می‌رفت. «كتاب الهمز» در زمره این آثار است. در این اثر حدود 300 واژه، که همگی در تمام صیغه‌ها دارای همزه‌اند، گردآوری شده است. الهمز 30 باب دارد و تقسیم‌بندی آن بر اساس جایگاه همزه در واژه و برحسب صیغه‌ها و گاه به‌ترتیب حروف الفبا شکل یافته است. «لویس شیخو» الهمز را نخست در مجله المشرق بیروت (1910م) و بار دیگر به‌طور مستقل در همان جا (1911م) به چاپ رساند‏.

«كتاب الهمز»، سومین اثر از شمار شش اثری است است که لویس آن را پس از «دیوان سموئل» و «فضائل الكتاب» عرضه کرده است. اصل «كتاب الهمز»، 48 صفحه دارد. متن دیگری نیز با عنوان «تحقيق الهمز» از ابوزید در پایان آن بوده که جز چند سطر کوتاه، چیزی از آن به‌جا نمانده است. کتابت واژه‌های این اثر با اصول نوشتاری این زمانه اختلاف دارد که نمونه آن در شیوه نوشتن همزه مشهود است‏. راوی این اثر ناشناخته است. در آغاز کتاب، که سلسله راویان کتاب آورده شده، نامی از او نیست. روایت الهمز از 412ق با ابوالفضل عمر بن عبیدالله بن بقال آغاز می‌شود و با ابوالقاسم عمر بن محمد بن یوسف بن جعفر کاتب در 365ق، ابوعبدالله محمد بن عباس بن محمد بن ابومحمد یزیدی در 305ق و ابوجعفر احمد بن محمد یزیدی در 250ق و در آخر تا ابوزید ادامه می‌یابد‏.

در پایان الهمز، فهرستی از مباحث کتاب و شاعرانی که نامشان در متن آمده است، به‌همراه اصلاح آن و ملاحظاتی در لغت‌شناسی واژه‌ها آورده شده است‏.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق و متن کتاب.
2. فاتحی‌نژاد، عنایت‌الله، «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1378ش.