القواعد و الفوائد الأصولية و ما يتعلق بها من الأحكام الفرعية

القواعد و الفوائد الأصولية و ما يتعلق بها من الأحكام الفرعية، اثر ابوالحسن علاءالدین بن محمد بن عباس بعلی حنبلی، معروف به ابن لحام (متوفی 803ق)، کتابی است در معرفی و بررسی قواعد و فواید اصولی که با تحقیق عبدالکریم فضیلی منتشر شده است.

‏القواعد و الفوائد الأصولية و ما يتعلق بها من الأحكام الفرعية
پدیدآوران	[[ ]] (نويسنده) [[ ]] (محقق و معلق)
مکان نشر	ايران - تهران
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

این کتاب در برخی از مصادر، با نام «القواعد الأصولية و الأخبار العلية في اختيارات الشيخ تقي‎الدين بن تيمية» ذکر گردیده است، اما بنا به تحقیقات نویسنده، این امر اشتباه بوده و این نام، نام سه کتاب این نویسنده است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز و مطالب دربردارنده 66 قاعده می‎باشد

از جمله امتیازات روش نویسنده، آن است که غالبا، به توثیق آرا و رد آنها به منابع و مصادر اصلی به‎صورت اشاره و بدون افاضه در نقل - ‎مگر در موارد ضروری - ‎پرداخته است. از جمله منابع مورد استفاده وی که بیشتر به آنها اشاره گردیده است، عبارتند از:

1. مصادر اصولی حنبلی:
   1. «العدة في أصول الفقه»، قاضی ابویعلی بن فراء؛
   2. «التمهيد» ابوالخطاب کلوذانی؛
   3. «منهاج الوصول إلی الأصول»، ابن جوزی؛
   4. «عمدة الأدلة» و «الواضح» في أصول الفقه، ابوالوفاء بن عقیل؛
   5. «غرر البيان»، ابوالحسن بن زاغونی؛
   6. «روضة الناظر و جنة المناظر»، ابن قدامه؛
   7. «المسودة في أصول الفقه»، آل بن تیمیه.
2. منابع مربوط به فقه حنبلی:
   1. «المختصر»، خرقی؛
   2. «الجامع الكبير»، «المجرد في المذهب»، «كتاب الخلاف الكبير»، «الجامع الصغير»، «الكفاية» و «كتاب الروايتين و الوجهين» قاضی ابویعلی بن فراء؛
   3. «الإرشاد» و «شرح الخرقي»، قاضی ابن ابوموسی؛
   4. «الهداية»، ابوالخطاب کلوذانی؛
   5. «المفردات»، ابوالوفاء بن عقیل؛
   6. «الإقناع» و «الواضح»، ابوالحسن بن زاغونی و...
3. مصادر اصولی فقهی دیگر مذاهب:
   1. «المحصول»، فخرالدین رازی؛
   2. «المستصفی» و «المنخول»، غزالی؛
   3. «التبصرة»، ابواسحاق شیرازی؛
   4. «البرهان»، جوینی و...
4. مصادر مختص به قواعد فقهی، مانند: «قواعد الأحكام في مصالح الأنام» عز بن عبدالسلام.

گزارش محتوا

محقق در مقدمه خود، ابتدا از برخی آثاری که پیرامون قواعد فقهی نوشته شده، نام برده و سپس به معرفی کتاب حاضر و نویسنده آن، پرداخته است. در مقدمه کوتاه نویسنده، به تعریف اصول فقه پرداخته شده است.

نویسنده در هر مورد، ابتدا به ذکر قاعده پرداخته و سپس مسائل پیرامون و مرتبط و متفرع بر آن را، مورد بحث و بررسی قرار داده است؛ این امر، پس از عباراتی مانند: «إذا تقرر هذا، فمن فروع هذه القاعدة...» یا «فههنا مسائل تتعلق بذلك» یا «إذا علمت ذلك، فمن فروع المسألة» واقع شده است.

ویژگی خاص کتاب، ایجاز مطالب و شمول مسائل آن می‎باشد؛ به‎عنوان مثال، عبارت زیر، در بیان شرایط تکلیف است: «شرط التكليف: العقل و فهم الخطاب». ویژگی دیگر این اثر، آن است که در مواردی که نفس قاعده‎ای، چه در بین مذاهب مختلف و چه در میان مذهب حنبلی، مورد اختلاف باشد، به‎صورت استفهام، مطرح شده است؛ به‎عنوان مثال: «الترك هل هو من قسم الأفعال أم لا؟».

قواعد کتاب را در نگاهی کلی، می‎توان در چهار بخش زیر، تقسیم‎بندی نمود:

1. قسم اول (قاعده اول): مختص به تعریف علم فقه؛
2. قسم دوم (از قاعده 2 تا 8): مختص به قواعد مربوط به مباحث محکوم‎فیه؛
3. قسم سوم (از قاعده 9 تا 22): متضمن قواعد مرتبط با مباحث حکم تکلیفی و انواع آن (البته قاعده 19، به حکم وضعی مربوط است)؛
4. قسم چهارم (از قاعده 23 تا 65): مختص به قواعد مرتبط با مباحث دلالت الفاظ. این قواعد را می‎توان در پنج بخش زیر، تقسیم‎بندی نمود:
   1. قاعده 23 تا 28: قواعد متعلق به مباحث حقیقت و مجاز؛
   2. قاعده 29 تا 37، قواعد متعلق به معانی حروف و مباحث مربوط به آن؛
   3. قاعده 38 و 39: قواعد حقیقت کلام؛
   4. قاعده 42 تا 51: قواعد مربوط به مباحث امر و نهی؛
   5. قاعده 52 تا 64: قواعد مرتبط با مباحث عموم و خصوص.

قواعد منفردی نیز در قسم چهارم وجود دارد که عبارتند از:

1. قاعده قرائت شاذ (قاعده 40)؛
2. قاعده مربوط به نسخ (قاعده 41)؛
3. قاعده مربوط به فرض عین و فرض کفایت (قاعده 49)؛
4. قاعده مربوط به اجماع صحابه و اجتهاد صحابی (قاعده 66).

وضعیت کتاب

فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‎ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به تشریح و تبین لغات سخت و دیرباب متن و نیز معرفی مختصر اعلام مذکور در متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.