التوسل إلی الترسل

التوسل إلی الترسل اثر بهاء‌الدين محمد بن مؤيد بغدادى در موضوع ادبيات و فن انشاء به زبان فارسى مى‌باشد كه توسط احمد بهمنيار مورد تحقيق و تصحيح قرار گرفته است. مؤلف انگيزه خود از نوشتن كتاب را خدمت به پادشاه زمانش علاءالدين تكش خوارزمشاه و پاس داشتن الطاف وى ذكر كرده است.

التوسل إلی الترسل
التوسل إلی الترسل
پدیدآورانبهاء الدین بغدادی، محمد بن موید (نويسنده) بهمنیار، احمد (مصحح)
ناشراساطير
مکان نشرتهران - ایران
سال نشر1385 ش
چاپ1
شابک964-331-350-6
موضوعنامه نگاری فارسی - متون قدیمی تا قرن 14 نثر فارسی - قرن 6ق.
زبانفارسی
تعداد جلد1
کد کنگره
‏PIR‎‏ ‎‏4847‎‏ ‎‏/‎‏ت‎‏9


ساختار

كتاب مشتمل بر دو مقدمه از محققين كتاب، ديباچه مؤلف و دو فصل است كه فصل دوم مشتمل بر سه قسم است.

گزارش محتوا

كتاب با مقدمه‌اى از مصحح كتاب استاد احمد بهمنيار و مقدمه نسخه پاريس به قلم علامه قزوينى آغاز شده است. ديباچه كتاب در ستايش سلطان وقت و سبب تألیف كتاب است.

فصل اول را مؤلف به مدح و ثناى بهاء‌الدين وزير اختصاص داده و در فصل دوم مختصرى مفيد در انشاء فارسى و سبك‌هاى مختلف نويسندگان و سبك و طريقه خود بيان كرده است.

فصل دوم كتاب از سه قسم اصلى شده است: قسم اول، مشتمل است بر منشورها، فرمانها و عهدنامه‌هاى حكومتى، فتح‌نامه‌ها و يك سوگندنامه؛ قسم دوم، حاوى فرمانها، تحيّت‌نامه‌ها و نامه‌هايى است كه سلطان براى ملوك و بزرگان وقت فرستاده است؛ قسم سوم، شامل نامه‌هاى خصوصى، رقعه‌ها و مدايحى است كه نويسنده به دوستان خود و بزرگان عهد نوشته است. در پايان اين قسم چند قطعه انشاء كه براى افتتاح انواع مراسلات شايسته است، به طور نمونه و مثال درج و مجموعه را به يك قصيده پارسى در عرض حال خويش و توصيف كتاب و يك قصيده تازى در مدح بهاء‌الدين وزير ختم كرده است.

نويسنده نه تنها اطلاعاتى بسيار ارزشمند از حوادث تاريخى عصر خويش به دست مى‌دهد بلكه از عادات و اخلاق و كيفيات حالات مردم و دربار و امراء و رجال نيمه دوم قرن ششم هجرى نيز سخن به ميان آورده است.

علامه قزوينى در تنبيه اول مقدمه‌اش كتاب را هم از لحاظ ادبى يعنى براى مقايسه بين سبك‌هاى مختلف و تحصيل ملكه كتابت و هم از لحاظ تاريخى به سبب اشتمال بر بسيارى از وقايع تاريخى اواخر دوره خوارزمشاهى و معاصرين ايشان از غوريه و اتابكان آذربايجان و غيره حائز اهميت مى‌داند. با اين توصيفات مى‌توان گفت كتاب براى محققان تاريخ ايران در نيمه دوم قرن ششم هجرى منبعى سرشار از اطلاعات گرانبها است و افرادى چون بارتولد، لمبتون و فقس اوغلى در تحقيقات خويش از مطالب اين كتاب بهره‌بردارى كامل كرده‌اند. فقس اوغلى در كتاب تاريخ دولت خوارزمشاهيان درباره موارد استفاده كتاب التوسل الى الترسل مى‌گويد: «اين مجموعه مانند عرائس الخواطر راجع به مناسبات بسيار حساس بين خوارزمشاهيان و طوايف تركى قنقلى قبچاق در زمان سلطان تكش است و منابع و اسناد دست اول و ذيقيمتى دارد كه در سايه آنها بررسى حوادث و علل و عوامل جريانات اين دوره امكان‌پذير مى‌باشد».

بهار معتقد است كه دبيران در نامه‌هايى كه از سوى خدايگان خود به ساير فرمانروايان و صاحبان قدرت مى‌نوشتند مجبور به استفاده از لحنى پرآب و تاب بودند كه موجب تفاوت اين نامه‌ها با نامه‌هاى معمولى باشد.

وضعيت كتاب

كتاب با تحقيق احمد بهمنيار از روى دو نسخه خطى تصحيح شده است. اختلاف نسخ، معناى الفاظ و عبارات در پاورقى و فهرست نامهاى خاص و مندرجات نيز در انتهاى كتاب آمده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب