۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
التفسير المنسوب إلى الإمام أبي‌محمد الحسن بن علي العسكري عليهم‌السلام (نمایش مبدأ)
نسخهٔ ۲۲ اکتبر ۲۰۱۶، ساعت ۱۵:۳۸
، ۲۲ اکتبر ۲۰۱۶جایگزینی متن - 'شيخ صدوق' به 'شيخ صدوق'
جز (جایگزینی متن - '== وابسته‌ها ==' به '== وابسته‌ها == {{وابسته‌ها}}') |
جز (جایگزینی متن - 'شيخ صدوق' به 'شيخ صدوق') |
||
| خط ۵۶: | خط ۵۶: | ||
از آنجا كه آنها از آمدن خود نزد امام حسن عسكرى عليه السلام سخن گفته‌اند، تاريخ ورودشان به سامرا مى‌بايست بعد از 254 بوده باشد، زيرا اين سال، زمان آغاز امامت امام عسكرى عليه السلام بوده است (التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص 9-10؛قس ابن جوزى، ج 12، ص 74؛آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 286-288). در ادامه گفته‌اند كه متن كل تفسير را به مدت هفت سال نزد امام فراگرفته‌اند (التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص 12)، حال آنكه از وفات امام در 260 سخنى به ميان نيامده است و ظاهرا پس از درگذشت امام، آن دو به موطن خود بازگشته‌اند (همانجا). | از آنجا كه آنها از آمدن خود نزد امام حسن عسكرى عليه السلام سخن گفته‌اند، تاريخ ورودشان به سامرا مى‌بايست بعد از 254 بوده باشد، زيرا اين سال، زمان آغاز امامت امام عسكرى عليه السلام بوده است (التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص 9-10؛قس ابن جوزى، ج 12، ص 74؛آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 286-288). در ادامه گفته‌اند كه متن كل تفسير را به مدت هفت سال نزد امام فراگرفته‌اند (التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص 12)، حال آنكه از وفات امام در 260 سخنى به ميان نيامده است و ظاهرا پس از درگذشت امام، آن دو به موطن خود بازگشته‌اند (همانجا). | ||
با وجود قدمت اين تفسير، وثاقت آن در بين علماى اماميه از گذشته مورد بحث بوده است. محمد بن على بن بابويه، معروف به شيخ صدوق (متوفى 381)، نخستين عالم امامى است كه از اين تفسير مطالب فراوانى در كتب خود نقل كرده، گر چه دربارۀ وثاقت يا عدم اعتبار آن سخنى نگفته است. | با وجود قدمت اين تفسير، وثاقت آن در بين علماى اماميه از گذشته مورد بحث بوده است. محمد بن على بن بابويه، معروف به [[شيخ صدوق]] (متوفى 381)، نخستين عالم امامى است كه از اين تفسير مطالب فراوانى در كتب خود نقل كرده، گر چه دربارۀ وثاقت يا عدم اعتبار آن سخنى نگفته است. | ||
ابن بابويه متن تفسير را مستقيما از استرآبادى دريافت نموده است. وى در آغاز كتاب فتوايى خود، من لا يحضره الفقيه (ج 1، ص 3)، ضمن اشاره به اين نكته كه آنچه در اين اثر فراهم آمده از نظر خودش صحيح است، بيان داشته كه روايات كتاب را از متون معتبر و مشهور گرفته است. همو در باب تلبيه، از استرآبادى حديثى نقل كرده و در پايان گفته است كه باقى آن را در كتاب تفسير آورده است (1413، ج 2، ص 211-212). بر اين اساس، اگر شيخ صدوق خود تدوين كنندۀ تفسير نبوده، احتمالا تهذيب كنندۀ آن بوده است. مؤيد صحت اين احتمال، سخن نجاشى (متوفى 450؛ص 391-392) است كه در ذيل آثار شيخ صدوق به دو اثر تفسيرى، تفسير القرآن و مختصر تفسير القرآن، اشاره كرده است. شاهد ديگر بر اين نظر، ذكر روايتى با همين سند در كتاب التوحيد (ص 47) شيخ صدوق است. در آخر آن روايت نيز شيخ صدوق بيان داشته كه متن كامل حديث را در تفسيرش آورده است (-التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص 50-52). | ابن بابويه متن تفسير را مستقيما از استرآبادى دريافت نموده است. وى در آغاز كتاب فتوايى خود، من لا يحضره الفقيه (ج 1، ص 3)، ضمن اشاره به اين نكته كه آنچه در اين اثر فراهم آمده از نظر خودش صحيح است، بيان داشته كه روايات كتاب را از متون معتبر و مشهور گرفته است. همو در باب تلبيه، از استرآبادى حديثى نقل كرده و در پايان گفته است كه باقى آن را در كتاب تفسير آورده است (1413، ج 2، ص 211-212). بر اين اساس، اگر [[شيخ صدوق]] خود تدوين كنندۀ تفسير نبوده، احتمالا تهذيب كنندۀ آن بوده است. مؤيد صحت اين احتمال، سخن نجاشى (متوفى 450؛ص 391-392) است كه در ذيل آثار [[شيخ صدوق]] به دو اثر تفسيرى، تفسير القرآن و مختصر تفسير القرآن، اشاره كرده است. شاهد ديگر بر اين نظر، ذكر روايتى با همين سند در كتاب التوحيد (ص 47) [[شيخ صدوق]] است. در آخر آن روايت نيز [[شيخ صدوق]] بيان داشته كه متن كامل حديث را در تفسيرش آورده است (-التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص 50-52). | ||
نخستين منتقد وثاقت تفسير، احمد بن حسين بن عبيد اللّه غضائرى، معروف به ابن غضائرى، بود كه در الضعفاء خود، محمد بن قاسم استرآبادى را فردى ضعيف و كذّاب معرفى كرده و دو فرد مذكور در سلسلۀ سند را-كه تفسير را، به نقل از پدرانشان، از امام حسن عسكرى روايت كرده‌اند-مجهول خوانده است. ابن غضائرى تفسير را «موضوع» دانسته و جاعل آن را سهل بن احمد بن عبد اللّه ديباجى (متوفى 380) معرفى كرده است (علامه حلّى، ص 256-257؛آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 288، پانويس). | نخستين منتقد وثاقت تفسير، احمد بن حسين بن عبيد اللّه غضائرى، معروف به ابن غضائرى، بود كه در الضعفاء خود، محمد بن قاسم استرآبادى را فردى ضعيف و كذّاب معرفى كرده و دو فرد مذكور در سلسلۀ سند را-كه تفسير را، به نقل از پدرانشان، از امام حسن عسكرى روايت كرده‌اند-مجهول خوانده است. ابن غضائرى تفسير را «موضوع» دانسته و جاعل آن را سهل بن احمد بن عبد اللّه ديباجى (متوفى 380) معرفى كرده است (علامه حلّى، ص 256-257؛آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 288، پانويس). | ||
| خط ۶۴: | خط ۶۴: | ||
معتقدان به وثاقت متن تفسير در نقد كلام ابن غضائرى دلايلى آورده‌اند، از جمله گفته‌اند كه در انتساب متن كتاب الضعفاء به ابن غضائرى ترديد وجود دارد (آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 288-289، پانويس، ج 10، ص 88-89) و بر اساس متن تفسير، ابن سيار و ابو يعقوب متن را بدون واسطه از امام روايت كرده‌اند. همچنين در تفسير تصريح شده است كه پدران اين دو بعد از مدتى سكونت در سامرا به شهر خود بازگشتند (ص 12)و در اسناد روايت كتاب ذكرى از پدران آن دو نيست (ص 9). | معتقدان به وثاقت متن تفسير در نقد كلام ابن غضائرى دلايلى آورده‌اند، از جمله گفته‌اند كه در انتساب متن كتاب الضعفاء به ابن غضائرى ترديد وجود دارد (آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 288-289، پانويس، ج 10، ص 88-89) و بر اساس متن تفسير، ابن سيار و ابو يعقوب متن را بدون واسطه از امام روايت كرده‌اند. همچنين در تفسير تصريح شده است كه پدران اين دو بعد از مدتى سكونت در سامرا به شهر خود بازگشتند (ص 12)و در اسناد روايت كتاب ذكرى از پدران آن دو نيست (ص 9). | ||
بنابراين، ذكر نام آنها در برخى روايات ديگر، سهو كاتب است (آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 292)، اما اين مطلب پذيرفتنى نيست، زيرا نام پدران ابن سيار و ابو يعقوب در تمام روايات منقول از اين تفسير در آثار متعدد شيخ صدوق آمده است (براى نمونه 1361 ش، ص 4، 24، 33). | بنابراين، ذكر نام آنها در برخى روايات ديگر، سهو كاتب است (آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 292)، اما اين مطلب پذيرفتنى نيست، زيرا نام پدران ابن سيار و ابو يعقوب در تمام روايات منقول از اين تفسير در آثار متعدد [[شيخ صدوق]] آمده است (براى نمونه 1361 ش، ص 4، 24، 33). | ||
دربارۀ سهل بن احمد هم نجاشى (ص 186)، ضمن معرفى او، وى را از جمله كسانى دانسته كه بر آنها خرده‌اى نيست. خطيب بغدادى (ج 9، ص 122) تنها به تشيع سهل بن احمد و نمازگزاردن شيخ مفيد (متوفى 413) بر جنازۀ وى اشاره كرده است كه اين مطلب بر جلالت مكان وى در بين اماميه دلالت دارد. | دربارۀ سهل بن احمد هم نجاشى (ص 186)، ضمن معرفى او، وى را از جمله كسانى دانسته كه بر آنها خرده‌اى نيست. خطيب بغدادى (ج 9، ص 122) تنها به تشيع سهل بن احمد و نمازگزاردن شيخ مفيد (متوفى 413) بر جنازۀ وى اشاره كرده است كه اين مطلب بر جلالت مكان وى در بين اماميه دلالت دارد. | ||
نكتۀ جالب توجه ديگر قرار داشتن پدر ابن غضائرى در طريق روايت تفسير با همين سلسله سند متداول است (مجلسى، ج 105، ص 78). برخى گفته‌اند كه طريق شيخ صدوق در روايت اين تفسير، متعدد است، زيرا در مواردى به جاى محمد بن قاسم استرآبادى از محمد بن على استرآبادى، در طريق خود از دو راوى تفسير، ياد كرده است (-ابن بابويه، 1417، ص 240؛آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 286، پانويس). بعيد نيست كه اين دو، يكى بوده باشند، زيرا ذكر نام جد به جاى پدر متداول بوده است. | نكتۀ جالب توجه ديگر قرار داشتن پدر ابن غضائرى در طريق روايت تفسير با همين سلسله سند متداول است (مجلسى، ج 105، ص 78). برخى گفته‌اند كه طريق [[شيخ صدوق]] در روايت اين تفسير، متعدد است، زيرا در مواردى به جاى محمد بن قاسم استرآبادى از محمد بن على استرآبادى، در طريق خود از دو راوى تفسير، ياد كرده است (-ابن بابويه، 1417، ص 240؛آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 286، پانويس). بعيد نيست كه اين دو، يكى بوده باشند، زيرا ذكر نام جد به جاى پدر متداول بوده است. | ||
همچنين ذكر شده كه حسن بن خالد برقى تفسيرى در 120 جزء به املاى امام حسن عسكرى نگاشته است (ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص 34)، اما شيخ طوسى (متوفى 460؛ص 462) حسن بن خالد برقى را جزو كسانى دانسته كه ائمه را درك نكرده و از آنان به طور غير مستقيم روايت كرده‌اند. محدّث نورى (متوفى 1320؛ج 5، ص 188)، با استناد به گفتۀ ابن شهر آشوب (متوفى 588)، قاطعانه تفسير برقى را طريق ديگر روايت متن تفسير امام عسكرى دانسته است، اما مشكل پذيرش اين قول اين است كه هيچ روايتى از اين تفسير وجود ندارد كه نام برقى در آن ذكر شده باشد. همچنين آقا بزرگ طهرانى (ج 4، ص 283- 285) اشاره كرده كه مراد از عسكرى در قول ابن شهر آشوب، امام هادى عليه السلام است و حسن بن خالد نمى‌تواند از راويان امام حسن عسكرى باشد (قس تسترى، ج 3، ص 228). | همچنين ذكر شده كه حسن بن خالد برقى تفسيرى در 120 جزء به املاى امام حسن عسكرى نگاشته است (ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص 34)، اما شيخ طوسى (متوفى 460؛ص 462) حسن بن خالد برقى را جزو كسانى دانسته كه ائمه را درك نكرده و از آنان به طور غير مستقيم روايت كرده‌اند. محدّث نورى (متوفى 1320؛ج 5، ص 188)، با استناد به گفتۀ ابن شهر آشوب (متوفى 588)، قاطعانه تفسير برقى را طريق ديگر روايت متن تفسير امام عسكرى دانسته است، اما مشكل پذيرش اين قول اين است كه هيچ روايتى از اين تفسير وجود ندارد كه نام برقى در آن ذكر شده باشد. همچنين آقا بزرگ طهرانى (ج 4، ص 283- 285) اشاره كرده كه مراد از عسكرى در قول ابن شهر آشوب، امام هادى عليه السلام است و حسن بن خالد نمى‌تواند از راويان امام حسن عسكرى باشد (قس تسترى، ج 3، ص 228). | ||
| خط ۷۴: | خط ۷۴: | ||
در فهرست نسخه‌هاى عكسى و ريز فيلمهاى كتابخانۀ سيد عبد العزيز طباطبائى (متوفى بهمن 1374) در قم، سه نسخه با عنوان تفسير نگاشتۀ ابو على حسن بن خالد برقى معرفى شده است (طيار مراغى، ص 1436، 1440، 1489) ؛اما با مراجعۀ نويسندۀ مقاله و رؤيت نسخه‌ها مشخص شد كه آنها همين تفسير منسوب به امام حسن عسكرى و با همين سلسله سند متداول‌اند و دليلى براى انتساب اين نسخه‌ها به برقى، حداقل در اين نسخه‌ها، وجود ندارد. | در فهرست نسخه‌هاى عكسى و ريز فيلمهاى كتابخانۀ سيد عبد العزيز طباطبائى (متوفى بهمن 1374) در قم، سه نسخه با عنوان تفسير نگاشتۀ ابو على حسن بن خالد برقى معرفى شده است (طيار مراغى، ص 1436، 1440، 1489) ؛اما با مراجعۀ نويسندۀ مقاله و رؤيت نسخه‌ها مشخص شد كه آنها همين تفسير منسوب به امام حسن عسكرى و با همين سلسله سند متداول‌اند و دليلى براى انتساب اين نسخه‌ها به برقى، حداقل در اين نسخه‌ها، وجود ندارد. | ||
پس از شيخ | پس از [[شيخ صدوق]]، ابو منصور احمد بن على طبرسى در كتاب احتجاج ضمن معرفى منابع خود از تفسير امام حسن عسكرى ياد كرده، اما به عدم اشتهار آن اشاره نموده و به اين دليل، سند روايت كتاب را به طور كامل آورده است (ج 1، ص 6- 8). سعيد بن هبة اللّه قطب راوندى (ج 2، ص 519-521) نيز از اين تفسير، بدون اشاره به نام آن، مطلبى نقل كرده است. | ||
ابن شهر آشوب نيز از اين تفسير، با تصريح به نام آن ولى بدون ذكر سند، مطلبى آورده است (مناقب، ج 1، ص 92). عبد الجليل قزوينى، كه در حدود 560 كتاب نقض را مى‌نوشته، از جمله تفاسير مشهور امامى به تفسيرى با عنوان تفسير امام حسن عسكرى اشاره كرده، اما چون از اين تفسير مطلبى نقل نكرده است، نمى‌توان به طور حتم مقصود وى را همين تفسير موجود دانست (-ص 212، 285). | ابن شهر آشوب نيز از اين تفسير، با تصريح به نام آن ولى بدون ذكر سند، مطلبى آورده است (مناقب، ج 1، ص 92). عبد الجليل قزوينى، كه در حدود 560 كتاب نقض را مى‌نوشته، از جمله تفاسير مشهور امامى به تفسيرى با عنوان تفسير امام حسن عسكرى اشاره كرده، اما چون از اين تفسير مطلبى نقل نكرده است، نمى‌توان به طور حتم مقصود وى را همين تفسير موجود دانست (-ص 212، 285). | ||