التفسير البنائي للقرآن الكريم

التفسير البنائي للقرآن الكريم، تألیف دکتر محمود بستانی، کتابی است در پنج جلد به زبان عربی، با موضوع علوم قرآنی و تفسیر. این کتاب پنج جلدی، در واقع قرائتی است از سوره‌های قرآن کریم و تمامی سوره‌ها را هم در بر دارد.

‏التفسير البنائي للقرآن الكريم
پدیدآوران	بستانی، محمود (نويسنده)
ناشر	آستان قدس رضوي. بنياد پژوهشهای اسلامى
مکان نشر	ايران - مشهد مقدس
سال نشر	مجلد1: 1380ش , 1422ق, مجلد2: 1380ش , 1422ق, مجلد3: 1381ش , 1423ق, مجلد4: 1382ش , 1424ق, مجلد5: 1382ش , 1424ق,
شابک	‎964-444-359-4
موضوع	تفاسير شيعه - قرن ?? قرآن -- مسائل ادبي
زبان	عربی
تعداد جلد	5
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب دارای پنج جلد است. در جلد اول سخن ناشر و مقدمه مؤلف آمده، سپس تفسیر قرآن از سوره حمد شروع شده و تا مائده ادامه می‎یابد. جلد دوم، از سوره اعراف تا نحل را شامل می‎شود. جلد سوم، سوره‌های اسراء تا سبأ را در بر می‎گیرد. جلد چهارم، حاوی تفسیر سوره‌های ملائکه (فاطر) تا ممتحنه است و پنجمین جلد که آخرین جلد این تفسیر است به بیان و توضیح سوره‌های صف تا ناس (آخر قرآن کریم) پرداخته است.

گزارش محتوا

بدون شک، مفسران، روش‎ها و شیوه‌های گوناگونی را در قرائت معنی و اسلوب و لفظ قرآن برگزیده‎اند و این تفاوت‎ها گاهی به تفاوت دوره تاریخی و مکان جغرافیایی‎ای برمی‎گردد که مفسر در آن زیست کرده است. ازاین‎رو ممکن است یک مفسر به یک تفسیر جامع و کاملی که بتوان به‎وسیله آن بی‌نیاز از دیگر تفاسیر شد، دست نیابد و نتواند کلام خدا را در معانی دقیقش روشن سازد. این کتاب پنج جلدی، در واقع قرائتی است از سوره‌های قرآن کریم و تمامی سوره‌ها را هم در بر دارد. قصد مؤلف در این اثر، تفسیر هر سوره از قرآن در کلیتش است؛ او خواهان نشان دادن ارتباط ظاهری یا خفی میان آیات و کلمات سوره، مقاطع آن، بیان انسجام لفظی و معنوی و فنی‎ای که باعث شده این تعداد از آیه، یک سوره را تشکیل دهند و... است. اساسا دلیل نام‎گذاری این اثر به تفسیر بنائی نیز همین امر است. واقع امر این است که این شیوه از نگارش بر دیدگاهی که از فن و دلالت باهم در راستای رسم هندسه سوره و ساختمان بنایی آن نشأت گرفته باشد، استوار است. از طریق این ساختمان کلی در سوره است که می‎توان از میان کثرت ترکیبی موارد آن به رؤیت وحدت تشکیل‎دهنده آن رسید و همچنین می‎توان به مفهومی واحد از میان مفاهیم متعدد دست یافت.

نویسنده این کتاب، ظواهر تعبیری و سیاقی متنوعی که در قرآن یافته را به‎کار گرفته تا قاری را به مشاهده هدف قرآنی که همان اقبال به حق و استمساک به صراط مستقیم باشد، برساند و وی را از روش‎های باطل و معوج ناحق بازدارد. از این جهت است که تفسیر بنائی، ترکیبی است از هندسه بنائی و فن و معنی و اراده تبصیر و این مزیت اختصاصی این کتاب است.

این کتاب، یکی از مؤلفات عدیده‎ای است که دکتر محمود بستانی، درباره قرآن و معارف اسلامی نوشته است. او به جدید بودن و مستحسن بودن این اثر و التزام وی به منابع اصیل اسلامی در نگارش آن گواهی داده است.

همان طور که در مقدمه ناشر هم بیان شده، سعی نویسنده در این کتاب بر نشان دادن وحدت عمومی سوره‌های قرآن بوده است؛ یعنی او هر سوره را به‎مثابه یک کل در نظر گرفته که به‎لحاظ فنی و مادی و معنوی میان آیات آن ارتباط وثیقی برقرار است. او از زوایای متنوعی به این امر نگاه کرده است؛ مثلا یکی از این جهات، نگاه به سوره از جهت موضوعات و اهداف آن است؛ یعنی سوره کریمه یکی از بناهای ذیل را از لحاظ پیوند موضوعاتش به افکار طرح‎شده در آن اتخاذ می‎کند: وحدت اندیشه و موضوع، وحدت اندیشه و تعدد موضوع، وحدت موضوع و تعدد اندیشه، تعدد اندیشه و موضوع.

یکی دیگر از این جهات، نگاه به ساختمان سوره از حیث شکل است؛ یعنی یک سوره واحد را می‎توان از جهات بنای افقی آن، یعنی شروع سوره با یک موضوع و پایان یافتنش با همان موضوع در گذر از سلسله موضوعاتی متنوع، دید؛ یا می‎توان از لحاظ بنای طولی به آن نگریست؛ یعنی اینکه سوره با یک موضوع شروع می‎شود و اندک‎اندک در ضمن عرضه آن موضوع ادامه می‎یابد؛ به‎گونه‎ای که با پایان یافتن سوره، آن موضوع نیز پایان می‎پذیرد. از دیگر منظرهای نگاه به یک سوره از لحاظ شکلی، نگاه به آن از دید مقطعی است. در نگاه مقطعی سوره، موضوعات متعددی را مطرح می‎کند که هرکدام از آنها با یک آیه یا بیشتر که در مقاطع همه آنها تکرار می‎شود، به سر می‎رسد؛ مانند آیه شریفه فبأي آلاء ربكما تكذبان، در سوره مبارکه الرحمن.

خارج از هدف و شکل، می‎توان سوره را از لحاظ علاقات و ارتباطات نیز بررسی کرد. در یک سوره ممکن است علاقات ذیل مطرح شود:

علاقه سببیت: منظور این است که برخی موضوعات در یک سوره به‎نحو سببیت برخی بر برخی دیگر مترتب می‎گردد؛ به‎نحوی که این موضوع سبب موضوع بعدی و مسبب از موضوع قبلی است.

نمو: یعنی اینکه موضوع مانند گیاهی که مراحل رشد را طی می‎کند تا به کمال رشدش برسد، مراحل تحول و تطور را طی کند تا به مقصود برسد. تجانس: به معنی مجانست هر عنصری از عناصر نص با دیگر عناصر؛ یعنی مجانست موضوعات با افکار نسبت به ادوات فنی مورد استفاده، مانند عناصر قصه و تصویرسازی و ایقاع و....

البته از نظر نویسنده، موارد دیگری هم در استفاده از انتقال معانی قرآنی از آیه‎ای به آیه دیگر یا از موضوعی به موضوع دیگر و... بوده که او ضرورتی به اشاره به آنها در مقدمه حس نمی‎کند.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد در انتهای همان جلد مطرح شده است. کتاب، پاورقی و فهارس فنی ندارد.

منابع مقاله

پیشگفتار ناشر و مقدمه کتاب.