التعريف و الإعلام في ما أبهم من الأسماء و الأعلام في القرآن الكريم

‎‎التعريف و الإعلام في ما أبهم من الأسماء و الأعلام في القرآن الكريم‎، تألیف عبدالرحمن بن عبدالله سهیلی (508-581ق)، درباره توضیح و رفع ابهام از برخی از ابهامات قرآن (اسامی و اعلام) نوشته شده است. این اثر توسط عبدالله مهنا مورد تحقیق قرار گرفته است.

‎التعريف و الإعلام في ما أبهم من الأسماء و الأعلام في القرآن الكريم‏
پدیدآوران	سهیلی، عبدالرحمن بن عبدالله (نويسنده) مهنا، عبد الله علي (محقق)
عنوان‌های دیگر	‏التعريف و الإعلام في ما أبهم من الأسماء و الأعلام في القرآن الكريم
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 1987م , 1407ق,
موضوع	تفاسير اهل سنت - قرن 6ق. قرآن - متشابهات و محکمات
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏85‎‏/‎‏1‎‏ ‎‏/‎‏س‎‏9‎‏ت‎‏7
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

انگیزه نگارش

نویسنده در پایان کتاب انگیزه خویش را این‎گونه بیان می‎دارد:

انگیزه من از نوشتن این کتاب، این است که شخصی به‎طور مکتوب درباره نام‎های مبهم در قرآن از من پرسید؛ من نیز آنچه از گذشته و حال و... می‎دانستم، نوشتم.

و در ادامه اظهار می‎دارد:

در این‎باره پژوهشی گسترده نکردم؛... زیرا این کتاب، پاسخی است گذرا و درخور فهم، به سؤال‎کننده ....

ساختار

ترتیب کتاب سهیلی بدین گونه است که از سوره «فاتحه» آغاز می‎کند و به سوره «فلق» به پایان می‎رساند، ولی به مبهمات همه سوره‎های قرآن نپرداخته، بلکه از مبهمات 29 سوره غفلت ورزیده است. این سوره‎ها عبارتند از: «عنکبوت، فاطر، شوری، ذاریات، حدید، تغابن، طلاق، ملک، دهر، مرسلات، نبأ، نازعات، مطففین، انشقاق، اعلی، غاشیه، ضحی، انشراح، قدر، بینه، زلزله، عادیات، قارعه، تکاثر، عصر، نصر، اخلاص، ناس».

در ابتدای کتاب مقدمه تحقیق ارائه شده است.

گزارش محتوا

محقق، ابتدای مقدمه‎اش را به زندگی عبدالرحمن بن عبدالله سهیلی اختصاص داده، سپس به معرفی اجمالی از این اثر پرداخته و در انتها روش تحقیق خویش را ارائه داده است.

سهیلی در مقدمه‎ای ارزشمند اظهار می‎دارد که مطالب این موضوع را به‎طور اختصار و به ایجاز آورده است. نیز در همان مقدمه به موضوع کتاب، اهمیت دانش مبهمات نزد پیشینیان و فایده این دانش پرداخته است.

تعداد آیه‎هایی که نویسنده به آن‎ها پرداخته، به 294 مورد می‎رسد. شیوه او در نگارش مبهمات این‎گونه است که غالباً نام سوره را می‎نویسد، سپس آیه مبهم را به ترتیبی که در قرآن آمده، می‎آورد؛ آنگاه با پایان یافتن هر آیه، به آیه جدید می‎پردازد و به همین ترتیب تا پایان سوره ادامه می‎دهد. روش سهیلی در تفسیر مبهمات، این است که در درجه اول به خود «قرآن» تکیه می‎کند و در تفسیر مبهمات از آیات دیگر مدد می‎گیرد. چنانچه تفسیر مبهم را در قرآن نیافت، از سنت پیامبر(ص)، بهره می‎گیرد و درصورتی‎که تفسیر مبهم را در قرآن و سنت نیافت، به سخنان صحابه و تابعین روی می‎آورد، ولی در بیشتر موارد به هنگام نقل از آنان، به نامشان تصریح نمی‎کند. البته بیشتر این سخنان را به عبدالله بن عباس، ابن مسعود، سعید بن جبیر، حسن، قتاده، عطاء بن ابی‎رباح، ربیع بن انس و وهب بن منبه ارجاع می‎دهد.

برای روشن شدن شیوه نویسنده، در اینجا به نمونه‎هایی از کار او اشاره می‎شود:

1. اَلَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيهِمْ، در سوره حمد، اولین آیه‎ای است که نویسنده به دنبال رفع ابهام از آن برآمده است. او می‎گوید: آیه وَ مَنْ يطِعِ اَللّٰهَ وَ اَلرَّسُولَ فَأُولٰئِك مَعَ اَلَّذِينَ أَنْعَمَ اَللّٰهُ عَلَيهِمْ مِنَ اَلنَّبِيينَ وَ اَلصِّدِّيقِينَ وَ اَلشُّهَدٰاءِ وَ اَلصّٰالِحِينَ (نساء: 69) (و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمره کسانی از پیامبران و صدّیقان و شهیدان و شایستگان خواهند بود که خدا به آنان نعمت [ایمان، اخلاق و عمل صالح] داده)، توضیح و شرح آن آیه است.
2. آیه شریفه غَيرِ اَلْمَغْضُوبِ عَلَيهِمْ وَ لاَ اَلضّٰالِّين، با توجه به روایت نبوی، یهود و نصاری هستند.
3. وَ يسْئَلُونَك عَنْ ذِي اَلْقَرْنَينِ (کهف‎: 83): نویسنده درباره ذوالقرنین می‎گوید: نظرات در این‎باره متفاوت است. برخی می‎گویند: او مردی از خاندان یونان بن یافث بود که نامش هرمس یا هردیس است. ابن هشام می‎گوید: او صعب بن ذی‎یزن حمیری از فرزندان وائل بن حمیر است. ابن اسحاق می‎گوید: اسمش مرزبان بن مردیه است. برخی دیگر می‎گویند: او همان اسکندر مقدونی است.

   ظاهرا دو نفر با این عنوان وجود داشته‎اند: یکی در زمان حضرت ابراهیم می‎زیسته و دیگری در زمانی نزدیک به زمان حضرت عیسی.

4. نویسنده می‎گوید: مقصود از «خصمان اختصموا»، در آیه شریفه هٰذٰانِ خَصْمٰانِ اِخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ (حج‎: 19)، سه نفر از اصحاب پیامبر و سه نفر از کفار قریش بودند که در روز بدر با همدیگر درگیر شدند. آن سه نفر مؤمن، حمزة بن عبدالمطلب، علی بن ابی‎طالب و عبیدة بن حارث بن عبدالمطلب و آن سه نفر کافر، عتبة بن ربیعه، شیبة بن ربیعه و ولید بن عتبه بوده‎اند.
5. او معتقد است: نام مؤمن آل فرعون که در آیه وَ قٰالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ (غافر: 28) آمده، شمعان است.

اشکال‎های وارد بر کتاب سهیلی و محاسن آن

در کتاب «التعريف و الإعلام» سه اشکال عمده به چشم می‎خورد:

1. ورود احادیث ضعیف؛
2. ورود سخنان غریب، بدون پیگیری آن‎ها؛
3. زیادگویی و بیان برخی مطالب بی‎فایده و خارج از موضوع اصلی.

اما با همه اینها، فضیلت سهیلی در پیشی گرفتن در تألیف کتاب پیرامون این موضوع و گردآوری آیات مبهم و تدوین اثری ارزشمند، بر کسی پوشیده نیست. از جمله محاسن کتاب، این است که افراد زیادی به تکمیل، تلخیص و تحقیق پیرامون آن مبادرت ورزیده‎اند؛ به این شرح: ابن عسکر (636ق) مستدرکی بر این کتاب نوشت با عنوان «التكميل و الإتمام لكتاب التعريف و الإعلام». آنگاه ابن جماعة (733ق)، آن دو کتاب را در کتابی با عنوان «التبيان لمن لم يسم في القرآن» گرد آورد و سیوطی(911ق)، آن را با عنوان «مفحمات الأقران في مبهمات القرآن»، خلاصه نمود. نیز بلنسی (782ق)، دو کتاب ارزشمند سهیلی و ابن عسکر را با این عنوان گردآوری و تکمیل نمود: «صلة الجمع و عائد التذييل لموصول كتابي الإعلام و التكميل» و ادکاوی (1184ق) نیز کتاب‎های سهیلی، ابن عسکر و بلنسی را با عنوان «ترويح أولي الدماثة بمنتقی الكتب الثلاثة»، تلخیص کرد. نیز شایان ذکر است ابن فرتون (660ق)، کتاب الاستدراك و الإتمام للتعريف و الإعلام في ما أبهم في القرآن من الأسماء و الأعلام» و شامی (715ق)، کتاب «الاستدراك علی التعريف و الإعلام في ما أبهم في القرآن من الأسماء و الأعلام» را به‎عنوان مستدرک و متمم بر کتاب سهیلی نگاشتند و بحرق (930ق)، کتاب «تلخيص التعريف و الإعلام في ما أبهم في القرآن من الأسماء و الأعلام» را به نگارش درآورد. مشاهده می‎شود که این نگارندگان هرکدام به‎نوعی از آبشخور سهیلی نوشیده‎اند.

وضعیت کتاب

در ابتدای کتاب چند تصویر از نسخه خطی مورداستفاده محقق آمده و در انتهای کتاب فهرست مطالب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. شریفی معصومه؛ رفیعی، محسن، «سیر تاریخی کتب مبهمات قرآن»، مجله بینات، زمستان 1384، شماره 48، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).