التربیة فی الإسلام

التربیة فی الإسلام
پدیدآوران	مهنا، ابراهیم احمد (نویسنده)
ناشر	دار الشعب
مکان نشر	قاهره - مصر
سال نشر	1402ق / 1982م
چاپ	یکم
موضوع	تعلیم و تربیت
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

التربیة فی الإسلام، تألیف احمد ابراهیم مهنا، کتابی است که با استناد به قرآن کریم و حدیث شریف نبوی به موضوع تربیت پرداخته است. عنوان کتاب با متن آن سازگاری ندارد. متن کتاب که در دو بخش قرآن و سنت تنظیم و تحریر شده است، خالی از بحث‌های تربیتی متداول در کتاب‌های تربیتی امروزین است و بخش اول کتاب بیشتر اخلاق و آداب اسلامی همراه با گون‌های انسان‌شناسی اخلاقی - دینی است. در بخش دوم بحث یکسره اخلاق و آداب است، آنهم در شکلی نه چندان عمیق؛ البته، برخی از بحث‌های بخش اول کتاب تازگی دارد، و مطالب بخش اول از انسجام و تسلسل مطلوب برخوردار است.

هدف قرآن کریم، هدایت بشر است. در قرآن برای تحقق این مهم، به همۀ جوانب زندگی انسان عنایت شده است. یکی از مهمترین حوزه‌‌های زندگی انسان، تربیت است که قرآن از آن هم یاد کرده است. همۀ آیات قرآن در ترسیم نظام تربیتی صالح دخیل است، برخی مستقیم و برخی غیر مستقیم. برای کشف نظام تربیتی قرآن، لازم است به انسان در قرآن توجه شود. نگارنده در ادامه به نحوۀ آفرینش انسان می‌پردازد و از آغاز و انجام زندگی می‌گوید و به رسالت انسان و غایت زندگی او اشاره می‌کند و می‌افزاید: زادن و مردن انسان بیرون از اختیار اوست. انسان برای زندگی دنیایی نیازمند به اموری است که در قرآن از آنها به لفظ عمومی رزق تعبیر شده است. رزق در دنیا به دلایل گوناگون به تساوی میان مردم تقسیم نمی‌شود. نگارنده پس از این، به عناصر تربیت در قرآن به شرح زیر می‌پردازد:

اطمینان به خداوند که لازمۀ ایمانی است که در قرآن و سنت از آن سخن رفته است و شدت و ضعف آن و نیز حوزه و گستره‌اش تابع شدت و ضعف و حوزه و گسترش ایمان به خداوند است.

عنصر دوم، نیکی است که از آیه: «لَیسَ اَلْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکمْ‌. . . » (بقره/ 177) اخذ شده است. البته مراد از بر و نیکی، ایمان و عمل سازنده است و شکل و صورت امور مراد نیست، مضمون و جوهر و حقیقت امور مراد است. آثار این ایمان از اهم هدف‌های تربیتی قرآنی است.

سومین عنصر، سعی و کوشش است. اسلام دین تلاش و پویایی است. از نصوص قرآنی برمی‌آید که خداوند انسان را خلیفۀ خود در زمین قرار داده است و اسما را به او آموخته است تا از آنها برای به جا آوردن وظایفش یاری بگیرد. غایت آفرینش انسان پرستش خداوند است و پرستش شکل توفیقی دارد و جز با پیروی از اوامر و نواهی خداوند تحقق نمی‌پذیرد. اسلام از سستی منع می‌کند و به تلاش می‌خواند.

عنصر چهارم، فهم روشن حقایق زندگی است؛ یعنی، آشنایی با محیط و درک و دریافت قوانین و سنن زندگی و فهم حدود توانایی خود و دیگران که قرآن بدانها اشاره می‌کند تا انسان به نزدیکترین راه برای رسیدن به هدف دست یابد و وقت و کار و نیرویش هدر نرود.

عنصر پنجم، اراده انسان است. اراده دلالت بر گرایش و علاقه دارد و با نفاق و شک جمع نمی‌شود. اراده و کار هردو اثری واضح بر نتیجۀ امور دارد؛ بنابراین، باید با دقت و تدبیر عمل کرد و از شکست احتمالی نهراسید و پیوسته خواست و اقدام کرد.

کرامت انسان عنصر ششم است، این کرامت ذاتی است و در وجود عقل و آموزش‌پذیری و تکلیف و مسؤولیت انسان تجلی می‌کند. در اسلام کرامت از آن انسان است و ربطی به جنس زن و مرد ندارد.

عنصر هفتم، پرهیز از کرنش در برابر امیال شخصی و عمل براساس آنهاست. انسان دارای امیال فردی و اجتماعی است. در قرآن به این امیال توجه شده است. نگرش اسلام به انسان غیر از نگرش دانشمندان سکولار است. اسلام انسان را حیوان مکلف می‌داند، و آنها می‌گویند: انسان حیوان اجتماعی است. در اسلام انسان برآمد و حاصل تعاملات محیطی نیست گرچه از آن متأثر است.

عنصر هشتم. دفاع از خود، مشروع و روا، و ستم بر دیگران ممنوع و نارواست. قرآن به روابط میان انسانها توجه دارد و آنچه را با کرامت فرد سازگار است برای انسان مشروع می‌داند، چه فرد باشد و چه جمع. و اسلام حرام می‌داند که انسان (در شکل فردی یا جمعی) ستمگر باشد. ستم و تجاوز منحصر به امور یدی نیست، هرگونه تعرضی به مال و جان و شخصیت دیگران ناپسند و موجب مجازات دنیایی و یا اخروی است. اسلام حتی گمان بد و ناروا را در حق دیگری روا نمی‌دارد.

عنصر نهم. اختلاف در عقیده و دین، نمی‌تواند توجیه‌کنندۀ ستم بر غیر مسلمانان باشد. آیا کفر چونان کفر موجب اباحۀ قتل کافر می‌شود؟ در متون اسلامی در پاسخ به این پرسش دو دیدگاه متعارض مشاهده می‌شود: برخی گفته‌اند، کافر یا باید به ضرب شمشیر، مسلمان شود و یا هلاک شود؛ نظریۀ دیگر درست برخلاف این است و براساس آن، اسلام دین رأفت و صلح است.

تربیت در سنت نبوی: نگارنده، در این بخش از کتاب، نخست از دین و ارکان اسلام می‌گوید و به آنچه ایمان به آن از ضروریات دین است، می‌پردازد؛ آنگاه، به اموری که به سعادت و سلامت فرد و خانواده و جامعه و انسانیت می‌انجامد اشاره می‌کند و از این رهگذر نکات زیر را یادآور می‌شود: توجه مسلمان به سلامت خویش، مسلمان کریم النفس است، زبان و قلب او پاک است، فرد مسلمان هوشیار و زیرک است و کارها را متقن انجام می‌دهد و حیا می‌ورزد، خانواده، زندگی خانوادگی، ثمرات خانواده، توجه به حال نزدیکان، روابط اجتماعی در بطن جامعه، رعایت اخلاق اسلامی در روابط اجتماعی در قالب رفتار و گفتار، مسؤولیت‌های خاص (در جامعه و خانواده)، مسؤولیت‌های عمومی در برابر جامعه اسلامی.

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتابشناسی تحلیلی توصیفی تعلیم و تربیت در اسلام (گزیده منابع عربی)، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، چاپ یکم، 1381ش