التبصر بالتجارة في‌ وصف‌ ما‌ یستظرف‌ في‌ البلدان‌ من‌ الأمتعه‌ الرفیعة‌ و الأعلاق‌ النفیسة و الجواهر الثمینة‌: تفاوت میان نسخه‌ها

'''كتاب التبصّر بالتجارة'''، منسوب به ابوعثمان عمرو بن بحر (160-255ق)، مشهور به جاحظ، کتابی است در معرفی کالاها و انواع امتعه و البسه و جواهرات و مانند آن، که در عصر نویسنده در ممالک مختلف تجارت می‌شده است. تصحیح و حواشی کتاب به قلم سید حسن حسنی عبدالوهاب تونسی است.

یکی از ادبای عرب به نام حسن حسنی عبدالوهاب در سوق العطارین تونس، رساله‌ای به نام «التبصّر» یافت و پنداشت که مؤلف آن جاحظ است. این رساله مورد تأیید آناستاس کرملی نیز قرار گرفت، اما مترجم فرانسوی رساله «شارل پلا»، به این انتساب چندان ایمان ندارد؛ زیرا به گمان وی نه اسلوب آن به سبک جاحظ می‌خورد و نه جاحظ در باب تجارت تخصصی داشته و اساساً وی – به قول پلا - از استعمال واژه‌های فارسی روگردان بوده است. بااین‌همه وی بعید نمی‌داند که جاحظ به دستور بزرگی از بزرگان زمان و به کمک متخصصی ایرانی، دست به تألیف چنین رساله‌ای زده باشد<ref>ر.ک: آذرنوش، آذرتاش، ص161</ref>.

چه‌بسا انگیزه جاحظ از تألیف این کتاب، رونق اقتصادی و رواج تجارت در عصری است که در آن زندگی می‌کرده است. جاحظ به ذکر کالاها و توشه‌ها و منابع و قیمت آنها اکتفا نکرده است، بلکه ویژگی‌های اصلی و تقلبی و کیفیت شناخت آنها را بیان کرده و از جمله بین عطرهای طبیعی و ناخالص تمییز داده است<ref>ر.ک: محمد احمد حسب‌الله، ص271-272</ref>. این رساله آنچه را که پایتخت‌های بزرگ اسلامی، به‌ویژه بغداد به آن رسیده بوده، از تبحر در عمران و آبادی و پیشرفت ساکنین در وسایل تجمل و رفاه زندگی را بیان کرده است<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص5</ref>.

ناشر مناسب دیده است که در انتهای کتاب، فصلی از کتاب «البلدان» ابن فقیه همدانی که نزدیک به عصر جاحظ می‌زیسته است را با عنوان «ذکر آنچه خداوند تعالی به هر شهر، از امتعه اختصاص داده است»، به کتاب ملحق کند. در این نوشتار مهم‌ترین کالاهای تجاری کشورهای بزرگ هند و چین و عراق و ایران و شهرهای مهم آنها چون بصره و اهواز و همدان و ری و خراسان به‌اختصار ذکر شده است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص38-43</ref>.