البيان و التبيين: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    (صفحه‌ای تازه حاوی «<div class='wikiInfo'> بندانگشتی|البيان و التبيين {| class="wikitable aboutBookTable...» ایجاد کرد)
     
    جز (جایگزینی متن - '،س' به '، س')
     
    (۴۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    {{جعبه اطلاعات کتاب
    [[پرونده:NUR02518J1.jpg|بندانگشتی|البيان و التبيين]]
    | تصویر =NUR02518J1.jpg
    {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
    | عنوان =البيان و التبيين
    |+ |
    | پدیدآوران =  
    |-
    [[جاحظ، عمرو بن بحر]] (نویسنده)
    ! نام کتاب!! data-type='bookName'|البيان و التبيين
    [[بو ملحم، علي]] (محقق)
    |-
    |نام های دیگر کتاب
    |data-type='otherBookNames'|
    |-
    |پدیدآورندگان
    |data-type='authors'|[[جاحظ، عمرو بن بحر ]] (نويسنده)
    [[بو ملحم، علي ]] (محقق)
    |-
    |زبان  
    |زبان  
    |data-type='language'|عربي
    | زبان =عربی
    |-
    | کد کنگره =‏PJA‎‏ ‎‏3714‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏9‎‏ ‎‏1381  
    |کد کنگره  
    | موضوع =
    |data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|‏PJA‎‏ ‎‏3714‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏9‎‏ ‎‏1381  
    ادبيات عربی - قرن 3ق. - مجموعه‌ها  
    |-
    |موضوع  
    |data-type='subject'|ادبيات عربي - قرن 3ق. - مجموعه‌ها  
    |-
    |ناشر  
    |ناشر  
    |data-type='publisher'|دار و مکتبة الهلال  
    | ناشر =  
    |-
    دار و مکتبة الهلال  
    |مکان نشر  
    | مکان نشر =لبنان - بيروت  
    |data-type='publishPlace'|لبنان - بيروت  
    | سال نشر = |مجلد1: 2002م ,  
    |-
    ||سال نشر  
    |ata-type='publishYear'|مجلد1: 2002م ,
     
    مجلد2: 2002م , 
     
    مجلد3: 2002م , 
    |-class='articleCode'


    |کد اتوماسیون  
    | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE02518AUTOMATIONCODE
    |data-type='automationCode'|AUTOMATIONCODE02518AUTOMATIONCODE
    | چاپ =1
    |}
    | تعداد جلد =3
    </div>
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =02518
     
    | کتابخوان همراه نور =02518
    '''البيان و التبيين'''، از مهم‌ترین کتاب‌های ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ بصری (متوفی 255 یا 256ق)، متکلم و ادیب معتزلی و مؤلف کثیرالتألیف قرن سوم هجری است. ابن خلدون این کتاب را از امهات کتب ادب عربی شمرده است. همچنین در اهمیت این کتاب گفته‌اند که هیچ کاتب و شاعر و خطیبی از آن بی‌نیاز نیست و حاجی خلیفه آن را «کتاب کبیر» نامیده است<ref>ذکاوتی، قراگزلو، علی‌رضا، ص‌49 و 50</ref>.
    | کد پدیدآور =
    | پس از =
    | پیش از =
    }}
    '''البيان و التبيين'''، از مهم‌ترین کتاب‌های [[جاحظ، عمرو بن بحر|ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ بصری]] (متوفی 255 یا 256ق)، متکلم و ادیب معتزلی و مؤلف کثیرالتألیف قرن سوم هجری است. ابن خلدون این کتاب را از امهات کتب ادب عربی شمرده است. همچنین در اهمیت این کتاب گفته‌اند که هیچ کاتب و شاعر و خطیبی از آن بی‌نیاز نیست و حاجی خلیفه آن را «کتاب کبیر» نامیده است.<ref>[http://rch.ac.ir/article/Details?id=10175&&searchText= ذکاوتی، قراگزلو، علی‌رضا، ص‌49 و 50]</ref>.


    کتاب، توسط علی ابوملحم، مقدمه‌نویسی باب‌بندی و شرح شده است.
    کتاب، توسط علی ابوملحم، مقدمه‌نویسی باب‌بندی و شرح شده است.


    == ساختار ==
    ==ساختار==
    کتاب مشتمل بر مقدمه محقق و هشت باب است. مهم‌ترین عناوین ابواب کتاب عبارتند از: علم بیان، بلاغت، شرح ‌حال سخنوران، ذکر معلمین و خطبه‌های کوتاه از خطبه‌های سلف.
    کتاب مشتمل بر مقدمه محقق و هشت باب است. مهم‌ترین عناوین ابواب کتاب عبارتند از: علم بیان، بلاغت، شرح ‌حال سخنوران، ذکر معلمین و خطبه‌های کوتاه از خطبه‌های سلف.


    == گزارش محتوا ==
    ==گزارش محتوا==
    البيان، کتابی است در انواع بیان، همراه با منتخباتی از خطب بلیغ، مواعظ و احوال سخنوران برجسته و مشاهیر اسلام، تشریح لحن، یعنی لغزش نحوی در گفتار مستعربه، لطایف، اشعار و نیز بسیاری اشارات تاریخی و فواید بلاغی و تحلیل فن خطابه. در حقیقت سرمشق همة جُنگ‌های معتبر عربی از قبیل المعارف و عيون الأخبار ابن قتیبه، المحاضرات راغب، العقد الفريد ابن عبدربه، ربيع الأبرار زمخشری و... البيان است. نام دیگر این اثر البيان و التبيان است و ظاهراً دو تحریر داشته که دومی بهتر بوده است<ref>ر.ک: همان، ص‌49</ref>.
    البيان، کتابی است در انواع بیان، همراه با منتخباتی از خطب بلیغ، مواعظ و احوال سخنوران برجسته و مشاهیر اسلام، تشریح لحن، یعنی لغزش نحوی در گفتار مستعربه، لطایف، اشعار و نیز بسیاری اشارات تاریخی و فواید بلاغی و تحلیل فن خطابه. در حقیقت سرمشق همة جُنگ‌های معتبر عربی از قبیل المعارف و [[عيون الأخبار]] [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]]، [[محاضرات الأدباء و محاورات الشعراء و البلغاء|المحاضرات]] [[راغب اصفهانی، حسین بن محمد|راغب]]، [[العقد الفريد]] [[ابن عبدربه، احمد بن محمد|ابن عبدربه]]، [[ربيع الأبرار و نصوص الأخبار|ربيع الأبرار]] [[زمخشری، محمود بن عمر|زمخشری]] و... البيان است. نام دیگر این اثر البيان و التبيان است و ظاهراً دو تحریر داشته که دومی بهتر بوده است.<ref>[http://rch.ac.ir/article/Details?id=10175&&searchText= ر.ک: همان، ص‌49]</ref>.


    محقق اثر نیز تأکید کرده که نویسنده به ذکر گزیده‌های ادبی از خطبه‌ها، نامه‌ها، احادیث و اشعار بسنده نکرده است، بلکه در پایه‌ریزی علم بیان و فلسفه لغت نیز تلاش کرده است<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص‌5</ref>.
    محقق اثر نیز تأکید کرده که نویسنده به ذکر گزیده‌های ادبی از خطبه‌ها، نامه‌ها، احادیث و اشعار بسنده نکرده است، بلکه در پایه‌ریزی علم بیان و فلسفه لغت نیز تلاش کرده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/3478/1/5 ر.ک: مقدمه محقق، ص‌5]</ref>.


    این اثر در اواخر عمر جاحظ و سنین کمال ادبی او تألیف شده و ظاهراً آن را هم‌زمان با «الحيوان» می‌نوشته است. جاحظ تحریر اول «البيان و التبيين» را به احمد بن ابی‌دُؤاد، قاضی متنفذ و متعصب معتزلی، تقدیم کرده است و این ظاهراً باید بعداز 233ق، باشد که ابن ابی‌دؤاد قدرت فراوان یافت. جاحظ را باید از پیشگامان بلاغت و تحلیل فن خطابت دانست؛ زیرا همچنان‌که طه حسین اشاره کرده مسائل علم بیان و آداب خطابه در حاشیه علم کلام و مجالس متکلمان پدید آمد و متکلمان معمولاً استاد سخن بوده‌اند؛ از جمله واصل، ابوالهذیل، نظّام، ثمامة بن اشرس... و خود جاحظ که به قولی بزرگ‌ترین نویسنده زبان عربی است<ref>ر.ک: ذکاوتی، قراگزلو، علی‌رضا، ص‌49 و 50</ref>.
    این اثر در اواخر عمر [[جاحظ، عمرو بن بحر|جاحظ]] و سنین کمال ادبی او تألیف شده و ظاهراً آن را هم‌زمان با «الحيوان» می‌نوشته است. جاحظ تحریر اول «البيان و التبيين» را به احمد بن ابی‌دُؤاد، قاضی متنفذ و متعصب معتزلی، تقدیم کرده است و این ظاهراً باید بعداز 233ق، باشد که ابن ابی‌دؤاد قدرت فراوان یافت. جاحظ را باید از پیشگامان بلاغت و تحلیل فن خطابت دانست؛ زیرا همچنان‌که [[حسین، طه|طه حسین]] اشاره کرده مسائل علم بیان و آداب خطابه در حاشیه علم کلام و مجالس متکلمان پدید آمد و متکلمان معمولاً استاد سخن بوده‌اند؛ از جمله واصل، ابوالهذیل، نظّام، ثمامة بن اشرس... و خود جاحظ که به قولی بزرگ‌ترین نویسنده زبان عربی است.<ref>[http://rch.ac.ir/article/Details?id=10175&&searchText= ر.ک: ذکاوتی، قراگزلو، علی‌رضا، ص‌49 و 50]</ref>.


    نکات بلاغی و مسائل علم بیان به‌طور پراکنده و بی‌نظم و ارتباط در البيان و التبيين ـ و به‌طور کلی در همة آثار جاحظ ـ آمده، اما اگر بخواهیم آنها را دسته‌بندی کنیم، عمدتاً در این چهار عنوان خلاصه می‌شود: بحث در صحت مخارج حروف، بحث در سلامت لغات و دوری جستن از تنافر نامطبوع حروف، بحث در جمله و ایجاز و اطناب و رعایت حال مخاطب و حالات خطیب و هیئت و وضع او. با عنایت به موضوع اخیر است که جاحظ در بخش «كتاب العصا» از البيان و التبيين، سخنانی را درباره شعوبیه مطرح می‌کند. او قول شعوبیه را در عیب‌جویی بر عرب در «عصا برگرفتن هنگام خطابه» ذکر می‌کند و بعد از دفاع از عرب و بیان فضایل «عصا» می‌نویسد: شعوبیه بر عصا طعنه زنند تا در عصا (و قضیب و مِخصَره) پیغمبر ما طعنه زده باشند و بر عصای موسی که معجزه بود و بر عصای سلیمان طعن زده باشند؛ وگرنه در برگرفتن عصا منعی نیست و نشانه عجزی نیست<ref>ر.ک: همان، ص‌50</ref>.
    نکات بلاغی و مسائل علم بیان به‌طور پراکنده و بی‌نظم و ارتباط در البيان و التبيين ـ و به‌طور کلی در همة آثار جاحظ ـ آمده، اما اگر بخواهیم آنها را دسته‌بندی کنیم، عمدتاًً در این چهار عنوان خلاصه می‌شود: بحث در صحت مخارج حروف، بحث در سلامت لغات و دوری جستن از تنافر نامطبوع حروف، بحث در جمله و ایجاز و اطناب و رعایت حال مخاطب و حالات خطیب و هیئت و وضع او. با عنایت به موضوع اخیر است که جاحظ در بخش «كتاب العصا» از البيان و التبيين، سخنانی را درباره شعوبیه مطرح می‌کند. او قول شعوبیه را در عیب‌جویی بر عرب در «عصا برگرفتن هنگام خطابه» ذکر می‌کند و بعد از دفاع از عرب و بیان فضایل «عصا» می‌نویسد: شعوبیه بر عصا طعنه زنند تا در عصا (و قضیب و مِخصَره) پیغمبر ما طعنه زده باشند و بر عصای موسی که معجزه بود و بر عصای سلیمان طعن زده باشند؛ وگرنه در برگرفتن عصا منعی نیست و نشانه عجزی نیست<ref>[http://rch.ac.ir/article/Details?id=10175&&searchText= ر.ک: همان، ص‌50]</ref>.


    در البيان و التبيين، حکایات و لطایفی هم درباره معلّمان آمده است که آدام متز آنها را مقتبس از لطیفه‌های یونانی می‌داند. البيان و التبيين، نمونه شیوایی کلام جاحظ است که در آن، به‌تناسب موضوع، رعایت همه جوانب را نموده است<ref>ر.ک: همان</ref>.
    در البيان و التبيين، حکایات و لطایفی هم درباره معلّمان آمده است که آدام متز آنها را مقتبس از لطیفه‌های یونانی می‌داند. البيان و التبيين، نمونه شیوایی کلام جاحظ است که در آن، به‌تناسب موضوع، رعایت همه جوانب را نموده است.<ref>[http://rch.ac.ir/article/Details?id=10175&&searchText= ر.ک: همان]</ref>.


    == وضعیت کتاب==
    == وضعیت کتاب==
    این کتاب از دیرباز مورد توجه ادیبان و عالمان بوده و نخستین بار در 1301ق، در مطبعة الجوائب قسطنطنیه منتخباتی از آن به چاپ رسیده و نخستین چاپ کامل آن در 1311ق، در المطبعة العلمية قاهره صورت گرفته است<ref>ر.ک: همان</ref>.
    این کتاب از دیرباز مورد توجه ادیبان و عالمان بوده و نخستین بار در 1301ق، در مطبعة الجوائب قسطنطنیه منتخباتی از آن به چاپ رسیده و نخستین چاپ کامل آن در 1311ق، در المطبعة العلمية قاهره صورت گرفته است.<ref>[http://rch.ac.ir/article/Details?id=10175&&searchText= ر.ک: همان]</ref>.


    حسن سندوبی بین سال‌های 1345-1351ق، به چاپ عالمانه این کتاب در 3 مجلد، همراه با تعلیقات و فهارس همت گماشت و چاپ سوم این کتاب را در 1366ق/1974م، به «المكتبة التجارية الكبرى» در قاهره واگذارد. یک سال بعد عبدالسلام محمد هارون، این کتاب را در «سلسلة مكتبة الجاحظ» در 4 جلد و 2 مجلد، عالمانه و منقح، به زیور طبع آراست که بارها تجدید چاپ شد<ref>ر.ک: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی</ref>.
    حسن سندوبی بین سال‌های 1345-1351ق، به چاپ عالمانه این کتاب در 3 مجلد، همراه با تعلیقات و فهارس همت گماشت و چاپ سوم این کتاب را در 1366ق/1974م، به «المكتبة التجارية الكبرى» در قاهره واگذارد. یک سال بعد عبدالسلام محمد هارون، این کتاب را در «سلسلة مكتبة الجاحظ» در 4 جلد و 2 مجلد، عالمانه و منقح، به زیور طبع آراست که بارها تجدید چاپ شد<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/2427 ر.ک: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]</ref>.


    محقق کتاب دو چاپ اخیر را از بهترین چاپ‌های کتاب دانسته است، اما همین دو نسخه نیز اشکالاتی به‌لحاظ فلسفی و تبویب داشته که علی ابوملحم در نسخه سه جلدی حاضر با نگارش مقدمه و تبویب و شرح، این ایرادات را برطرف نموده است<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص‌6-5 </ref>.
    محقق کتاب دو چاپ اخیر را از بهترین چاپ‌های کتاب دانسته است، اما همین دو نسخه نیز اشکالاتی به‌لحاظ فلسفی و تبویب داشته که علی ابوملحم در نسخه سه جلدی حاضر با نگارش مقدمه و تبویب و شرح، این ایرادات را برطرف نموده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/3478/1/5 ر.ک: مقدمه محقق، ص‌6-5] </ref>.
       
       
    پس از نگارش البيان آثاری در تکمیل آن نوشته شد، از جمله ابوهلال عسکری (متوفی 395ق) در کتاب صناعتین خود‌ ضمن‌ تعریف و تـمجید از کتاب «البيان و التـبيين» جاحظ می‌گوید: کتاب خود را برای برطرف کردن نقص کتاب جاحظ نوشته است. ابوهلال از اولین کسانی است‌ که‌ از کـتاب‌های جـاحظ و تـعریفات او در اصطلاحات بلاغی استفاده کرد<ref>ر.ک: موسوی، سید رضا، ص‌106-105</ref>.  
    پس از نگارش البيان آثاری در تکمیل آن نوشته شد، از جمله [[عسکری، حسن بن عبدالله|ابوهلال عسکری]] (متوفی 395ق) در کتاب صناعتین خود ضمن تعریف و تمجید از کتاب «البيان و التبيين» [[جاحظ، عمرو بن بحر|جاحظ]] می‌گوید: کتاب خود را برای برطرف کردن نقص کتاب جاحظ نوشته است. ابوهلال از اولین کسانی است که از کتاب‌های جاحظ و تعریفات او در اصطلاحات بلاغی استفاده کرد<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/26936/105 ر.ک: موسوی، سید رضا، ص‌106-105]</ref>.  
    معرفی اعلام و معانی الفاظ در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است. فهرست مطالب و موضوعات هر جلد در انتهای آن ذکر شده است.  
    معرفی اعلام و معانی الفاظ در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است. فهرست مطالب و موضوعات هر جلد در انتهای آن ذکر شده است.  


    ==پانویس ==
    ==پانویس==
    <references />
    <references/>


    ==منابع مقاله==
    ==منابع مقاله==
    # مقدمه و متن کتاب.  
    # مقدمه و متن کتاب.  
    # مساح، رضوان، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج17، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1388.
    # [https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/2427 مساح، رضوان، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج17، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1388].
    # موسوی،سید رضا، «علوم بلاغی، اهمیت و سیر تحول آن»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: مدرس علوم انسانی، دوره اول، تابستان 1371، صفحه 101 تا 118، به آدرس اینترنتی:
    #[[:noormags:509820|موسوی، سید رضا، «علوم بلاغی، اهمیت و سیر تحول آن»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: مدرس علوم انسانی، دوره اول، تابستان 1371، صفحه 101 تا 118]].
    #:http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/509820
    # [http://rch.ac.ir/article/Details?id=10175&&searchText= ذکاوتی، قراگزلو، علی‌رضا، دانشنامه جهان اسلام، جلد 5، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1379].
    # ذکاوتی، قراگزلو، علی‌رضا، دانشنامه جهان اسلام، جلد 5، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1379.  
     
    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}


    == وابسته‌ها ==
    ==پیوندها==
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
       
       
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:زبان‌شناسی، علم زبان]]
       
       
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:زبان و ادبیات شرقی (آسیایی)]]
       
       
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:زبان و ادبیات عربی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
     
    [[رده:قربانی 25 تیر الی 24 مرداد]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۳۱ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۰۰

    البيان و التبيين
    البيان و التبيين
    پدیدآورانجاحظ، عمرو بن بحر (نویسنده) بو ملحم، علي (محقق)
    ناشردار و مکتبة الهلال
    مکان نشرلبنان - بيروت
    چاپ1
    موضوعادبيات عربی - قرن 3ق. - مجموعه‌ها
    زبانعربی
    تعداد جلد3
    کد کنگره
    ‏PJA‎‏ ‎‏3714‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏9‎‏ ‎‏1381
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    البيان و التبيين، از مهم‌ترین کتاب‌های ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ بصری (متوفی 255 یا 256ق)، متکلم و ادیب معتزلی و مؤلف کثیرالتألیف قرن سوم هجری است. ابن خلدون این کتاب را از امهات کتب ادب عربی شمرده است. همچنین در اهمیت این کتاب گفته‌اند که هیچ کاتب و شاعر و خطیبی از آن بی‌نیاز نیست و حاجی خلیفه آن را «کتاب کبیر» نامیده است.[۱].

    کتاب، توسط علی ابوملحم، مقدمه‌نویسی باب‌بندی و شرح شده است.

    ساختار

    کتاب مشتمل بر مقدمه محقق و هشت باب است. مهم‌ترین عناوین ابواب کتاب عبارتند از: علم بیان، بلاغت، شرح ‌حال سخنوران، ذکر معلمین و خطبه‌های کوتاه از خطبه‌های سلف.

    گزارش محتوا

    البيان، کتابی است در انواع بیان، همراه با منتخباتی از خطب بلیغ، مواعظ و احوال سخنوران برجسته و مشاهیر اسلام، تشریح لحن، یعنی لغزش نحوی در گفتار مستعربه، لطایف، اشعار و نیز بسیاری اشارات تاریخی و فواید بلاغی و تحلیل فن خطابه. در حقیقت سرمشق همة جُنگ‌های معتبر عربی از قبیل المعارف و عيون الأخبار ابن قتیبه، المحاضرات راغب، العقد الفريد ابن عبدربه، ربيع الأبرار زمخشری و... البيان است. نام دیگر این اثر البيان و التبيان است و ظاهراً دو تحریر داشته که دومی بهتر بوده است.[۲].

    محقق اثر نیز تأکید کرده که نویسنده به ذکر گزیده‌های ادبی از خطبه‌ها، نامه‌ها، احادیث و اشعار بسنده نکرده است، بلکه در پایه‌ریزی علم بیان و فلسفه لغت نیز تلاش کرده است.[۳].

    این اثر در اواخر عمر جاحظ و سنین کمال ادبی او تألیف شده و ظاهراً آن را هم‌زمان با «الحيوان» می‌نوشته است. جاحظ تحریر اول «البيان و التبيين» را به احمد بن ابی‌دُؤاد، قاضی متنفذ و متعصب معتزلی، تقدیم کرده است و این ظاهراً باید بعداز 233ق، باشد که ابن ابی‌دؤاد قدرت فراوان یافت. جاحظ را باید از پیشگامان بلاغت و تحلیل فن خطابت دانست؛ زیرا همچنان‌که طه حسین اشاره کرده مسائل علم بیان و آداب خطابه در حاشیه علم کلام و مجالس متکلمان پدید آمد و متکلمان معمولاً استاد سخن بوده‌اند؛ از جمله واصل، ابوالهذیل، نظّام، ثمامة بن اشرس... و خود جاحظ که به قولی بزرگ‌ترین نویسنده زبان عربی است.[۴].

    نکات بلاغی و مسائل علم بیان به‌طور پراکنده و بی‌نظم و ارتباط در البيان و التبيين ـ و به‌طور کلی در همة آثار جاحظ ـ آمده، اما اگر بخواهیم آنها را دسته‌بندی کنیم، عمدتاًً در این چهار عنوان خلاصه می‌شود: بحث در صحت مخارج حروف، بحث در سلامت لغات و دوری جستن از تنافر نامطبوع حروف، بحث در جمله و ایجاز و اطناب و رعایت حال مخاطب و حالات خطیب و هیئت و وضع او. با عنایت به موضوع اخیر است که جاحظ در بخش «كتاب العصا» از البيان و التبيين، سخنانی را درباره شعوبیه مطرح می‌کند. او قول شعوبیه را در عیب‌جویی بر عرب در «عصا برگرفتن هنگام خطابه» ذکر می‌کند و بعد از دفاع از عرب و بیان فضایل «عصا» می‌نویسد: شعوبیه بر عصا طعنه زنند تا در عصا (و قضیب و مِخصَره) پیغمبر ما طعنه زده باشند و بر عصای موسی که معجزه بود و بر عصای سلیمان طعن زده باشند؛ وگرنه در برگرفتن عصا منعی نیست و نشانه عجزی نیست[۵].

    در البيان و التبيين، حکایات و لطایفی هم درباره معلّمان آمده است که آدام متز آنها را مقتبس از لطیفه‌های یونانی می‌داند. البيان و التبيين، نمونه شیوایی کلام جاحظ است که در آن، به‌تناسب موضوع، رعایت همه جوانب را نموده است.[۶].

    وضعیت کتاب

    این کتاب از دیرباز مورد توجه ادیبان و عالمان بوده و نخستین بار در 1301ق، در مطبعة الجوائب قسطنطنیه منتخباتی از آن به چاپ رسیده و نخستین چاپ کامل آن در 1311ق، در المطبعة العلمية قاهره صورت گرفته است.[۷].

    حسن سندوبی بین سال‌های 1345-1351ق، به چاپ عالمانه این کتاب در 3 مجلد، همراه با تعلیقات و فهارس همت گماشت و چاپ سوم این کتاب را در 1366ق/1974م، به «المكتبة التجارية الكبرى» در قاهره واگذارد. یک سال بعد عبدالسلام محمد هارون، این کتاب را در «سلسلة مكتبة الجاحظ» در 4 جلد و 2 مجلد، عالمانه و منقح، به زیور طبع آراست که بارها تجدید چاپ شد[۸].

    محقق کتاب دو چاپ اخیر را از بهترین چاپ‌های کتاب دانسته است، اما همین دو نسخه نیز اشکالاتی به‌لحاظ فلسفی و تبویب داشته که علی ابوملحم در نسخه سه جلدی حاضر با نگارش مقدمه و تبویب و شرح، این ایرادات را برطرف نموده است.[۹].

    پس از نگارش البيان آثاری در تکمیل آن نوشته شد، از جمله ابوهلال عسکری (متوفی 395ق) در کتاب صناعتین خود ضمن تعریف و تمجید از کتاب «البيان و التبيين» جاحظ می‌گوید: کتاب خود را برای برطرف کردن نقص کتاب جاحظ نوشته است. ابوهلال از اولین کسانی است که از کتاب‌های جاحظ و تعریفات او در اصطلاحات بلاغی استفاده کرد[۱۰]. معرفی اعلام و معانی الفاظ در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است. فهرست مطالب و موضوعات هر جلد در انتهای آن ذکر شده است.

    پانویس

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. مساح، رضوان، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج17، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1388.
    3. موسوی، سید رضا، «علوم بلاغی، اهمیت و سیر تحول آن»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: مدرس علوم انسانی، دوره اول، تابستان 1371، صفحه 101 تا 118.
    4. ذکاوتی، قراگزلو، علی‌رضا، دانشنامه جهان اسلام، جلد 5، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1379.

    وابسته‌ها