الإثناعشرية في الصلاة اليومية
| نام کتاب | الاثنا عشریه فی الصلاه الیومیه |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | الـصلوه الیومیه |
| پدیدآورندگان | حسون، محمد (محقق)
شیخ بهایی، محمد بن حسین (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 186 /ش9الف2 |
| موضوع | نماز |
| ناشر | کتابخانه عمومی حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1409 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | 3689 |
مؤلف
شيخ بهايى، محمد بن حسين بن عبد الصمد حارثى (م 1030 ق).
كتاب الإثنا عشرية في الصلاة يكى از كتب كم حجم و ارزشمند شيخ بهايى «قده» مى‌باشد.
اين كتاب، از زمان نگارش مورد توجه علما و فقها واقع شده و حواشى و شروح متعددى بر آن نوشته شده و حتى به شعر درآمده و ترجمه شده است.
اين كتاب به سبك فقه تفريعى و استدلالى نوشته شده كه در آن اقوال فقها و روايات به صورت بسيار مختصر مورد بحث واقع شده است.
علاوه بر كتاب صلاة، چهار كتاب ديگر طهارت، صوم، زكاة و حج با نام «الإثنا عشرية» در زمان‌هاى مختلف توسط شيخ بهايى تأليف شده است.
اهميت كتاب
مؤلف در اين كتاب آنچه متعلّق به نماز از واجبات و مستحبات است در نوشته‌اى متين و روان و به دور از زياده گويى و كم گويى، جمع‌آورى نموده است و گاهى تفصيل مباحث كتاب را به ديگر كتب فقهى‌اش همچون «حبل المتين» و «رسالة في قصر الصلاة في الأماكن الأربعة» ارجاع داده است. (صفحات 30، 41، 33).
در كنار اين كتاب وى داراى شرحى بر كتاب اثنا عشريه تأليف شيخ حسن بن زين الدين، صاحب معالم (م 1011 ق) نيز مى‌باشد كه هم‌زمان با اين كتاب نوشته شده كه با مراجعه به آن مى‌توان به بعضى از مبانى نظريات وى پى برد. (الذريعة ج /6 11).
تأليفات متعدد مؤلف و احاطۀ علمى وى بر علوم مختلف همچون فقه، اصول فقه، حديث، رجال، تفسير، لغت و رياضيات آثار علمى او را از نظر جامع‌نگرى در طرح مسائل، ممتاز نموده و اين كتاب نيز همچون كتاب‌هاى ديگر وى داراى اين خصوصيت ارزشمند مى‌باشد.
نوشتن حواشى مصنف در قسمت حواشى كتاب كه با عبارت «منه مد ظله العالي» به پايان رسيده است و شماره گذارى آنان توسط ناشر كتاب براى توضيح عبارت‌هاى كتاب از ارزش‌هاى چاپ موجود كتاب مى‌باشد.
آقا بزرگ تهرانى دربارۀ اين حواشى مى‌نويسد: و عليه حواش منه كثيرة. (الذريعة /1 117).
از ديگر ارزش‌هاى چاپ موجود، فهارست عامه شامل آيات قرآن، احاديث، اعلام، اماكن، الفاظ مفسره، كتب مذكور در متن، مصادر تحقيق و فهرست موضوعات مى‌باشد كه در استفادۀ خواننده از كتاب بسيار كارگشا و مفيد است. شيخ بهايى در خطبۀ كتاب دربارۀ آن مى‌نويسد:
هذه مقالة لطيفة في واجبات الصلاة اليوميّة و مستحباتها، مرتبة الفصول على نهج قريب يسهل تناوله على الطلاب، و أسلوب غريب يهيش إليه أولوا الألباب.
تأليف و چاپ
تأليف كتاب در 17 ربيع الأول سال 1012 ق به پايان رسيده است.
در الذريعة (ج /1 117) به دو چاپ آن اشاره نموده است:
- يكى مستقل و در سال 1307 ق
- ديگرى در كنار «التبصرة» علامۀ حلّى در سال 1309 ق.
كتاب موجود در ابتدا توسط مؤسسۀ آل البيت لإحياء التراث در شمارۀ 12 نشريۀ «تراثنا» انتشار يافته است و بعدها توسط انتشارات كتابخانۀ آية الله العظمى مرعشى نجفى در سال 1409 ق چاپ شده است.
مصحح و محقق آن شيخ محمد حسون بوده و سيد محمود مرعشى بر اين امر اشراف داشته است.
نسخه‌ها
در الذريعة به سه نسخه اشاره شده است كه عبارتند از:
- نسخۀ متعلّق به كتابخانۀ سيد حسن صدر الدين و به خط شيخ عبد الوحيد بن نعمت الله جيلانى، از شاگردان مؤلف كه مربوط به سال 1023 ق است.
- نسخۀ متعلق به كتابخانۀ آستان قدس رضوى، مربوط به سال 1027 ق. (الذريعة /1 117).
- نسخۀ متعلق به كتابخانۀ صدر، به خط سيد ماجد بن هاشم بن حسين بحرانى (م 1028 ق) كه در سال 1012 ق پايان يافته است و آن را براى مؤلف خوانده است و وى آن را اجازه داده است. (الذريعة /6 12).
نسخه‌هاى معتبر
در چاپ موجود از دو نسخۀ خطى بصورت تلفيقى استفاده شده است. اختلاف در بين اين دو نسخه كم بوده و فقط در 7 مورد مى‌باشد كه در حاشيۀ كتاب ذكر شده است.
نسخۀ اول متعلّق به كتابخانۀ آستان قدس رضوى با شمارۀ 2683، به خط زين الدين على نباطى، مربوط به سال 1012 ق است. اين نسخه تقريبا دو ماه پس از تأليف كتاب براى مؤلف خوانده شده و وى آن را اجازه داده است.
نسخۀ دوم متعلّق به كتابخانۀ آية الله سيد مرعشى نجفى، با شمارۀ 75، به خط سيد سليمان بن سيد محمد بن شدقم حسينى است. اين نسخه در سال 1013 ق پايان يافته است و در سال 1016 ق براى شيخ بهايى خوانده شده و ايشان آن را اجازه داده است.
در حواشى دو نسخه، عبارت‌هايى براى توضيح متن توسط مؤلف نوشته شده كه با عبارت‌هاى «منه مد ظله» و «لا منه مد ظله العالي» به پايان رسيده است.
كار گروه تحقيق
گروه تحقيق براى استفادۀ آسان‌تر و كامل‌تر خوانندگان و آمادگى چاپ آن، دست به كارهاى ارزشمندى زده كه عبارتند از:
1 - تقطيع متن كتاب به تكه‌هايى و سپس تقسيم هر تكه به قسمت‌هايى بر حسب آنچه كه جنبۀ فنى تدوين كتاب لازم داشته است.
2 - مقابلۀ دو نسخه و اشاره به اختلافات اندك اين دو نسخه در حاشيه.
3 - استخراج آيات قرآن كريم و ضبط آنها.
4 - استخراج اقوال فقهى كه در متن ذكر شده و رواياتى كه به آن استدلال شده است.
5 - نوشتن حواشى مصنف در قسمت حواشى كتاب و شماره گذارى آنان.
6 - بيان نقايص رواياتى كه در متن كتاب آمده است در بين علامت معوفتين[].
تنظيم مطالب
مطالب كتاب بر اساس تقسيم بندى خاصى به 144 قسمت تقسيم شده است.
به اين گونه كه در ابتدا آنچه متعلق به نماز است به دو قسم افعال و تروك تقسيم مى‌شود و هر كدام از اين دو به واجب و مستحب و سپس هر كدام از اين دو نيز به سه قسم زبانى، قلبى و اعضاى بدن تقسيم مى‌شود.
پس از آن هر كدام از اين دو از ده قسم داراى دوازده مصداق است كه در مجموع 144 مصداق مى‌شود.
بنابراين فصول اول تا سوم شامل افعال واجب زبانى، جنانى، اركانى است.
فصول چهارم تا ششم، افعال مستحب لسانى، جنانى، اركانى است.
فصول هفتم تا نهم، تروك واجب زبانى، جنانى، اركانى است.
فصول دهم تا دوازدهم، تروك مستحب زبانى، جنانى، اركانى است.
شروح
كتاب عشرية في الصلاة همچون ساير اقسام اثنا عشريه، داراى شروح و حواشى متعددى است كه در الذريعة (ج 6، ص 12 و ج 13، ص 62) به آنها اشاره شده است.
1 - الأنوار البهيّة
تأليف سيد نور الدين على بن على بن حسن موسوى عاملى، برادر صاحب مدارك (م 1068 ق). اين شرح در سال 1034 ق نوشته شده است. (الذريعة /2 421).
2 - الفوائد السريّة في شرح الإثنا عشرية في الصلاة
تأليف شيخ سليمان بن عبد الله ماحوزى بحرانى (م 1121 ق). (الذريعة /16 342).
3 - حاشيه بر إثنا عشريۀ شيخ بهايى
تأليف سيد ماجد بن هاشم بن حسين بحرانى (م 1028 ق).
4 - حاشيه بر إثنا عشريۀ شيخ بهايى
تأليف علامه شيخ عبد الحسين بن قاسم حلى (م 1375 ق).
5 - حاشيه بر إثنا عشريۀ شيخ بهايى
تأليف شيخ على بن احمد بن موسوى عاملى، شاگرد صاحب مدارك.
شعر و نظم
- أرجوزة الإثنا عشرية
تأليف شيخ عبد الله بن صالح سماهيجى (م 1135 ق). (الذريعة /13 62).
ترجمه
- ترجمة الإثنا عشرية الصلاتية البهائية
تأليف صدر الدين محمد بن محمد بن محب تبريزى شهيد، شاگرد شيخ بهايى. (الذريعة /4 74، أعيان الشيعة /9 45).
مصادر
شيخ بهايى در متن كتاب از اقوال علما و منابع و مصادر مختلف استفاده كرده است.
اما بزرگانى كه فقط نظر آنان بيان شده است عبارتند از:
- ابن جنيد - ابن ابى عقيل
- شيخ صدوق - شيخ مفيد
- سيد مرتضى - ابو الصلاح حلبى
- ابن ادريس - فخر المحققين.
و امّا بزرگانى كه به كتب آنها اشاره شده عبارتند از:
1 - المبسوط، الخلاف، النهاية، تأليف شيخ طوسى (م 460 ق).
2 - المعتبر، تأليف محقق حلى (م 676 ق).
3 - منتهى المطلب، تأليف علامۀ حلى (م 726 ق).
4 - البيان، الذكرى، تأليف شهيد اول (م 786 ق).
5 - تمهيد القواعد، تأليف شهيد ثانى (م 966 ق).
مآخذ حواشى
شيخ بهايى «قده» در حواشى كتاب علاوه بر مآخذ مذكور به منابع ديگرى نيز ارجاع داده است كه عبارتند از:
- قطب راوندى
- سيد جمال الدين بن طاوس
- سلار بن عبد العزيز
- ابن زهره
- محقق حلى در كتاب‌هاى سه‌گانه‌اش
(مختصر النافع، شرائع الإسلام، المعتبر)
- يحيى بن سعيد حلى در الجامع للشرائع
- صاحب كنز العرفان.
پیوندها
مطالعه کتاب الاثنا عشریه فی الصلاه الیومیه در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور