محك النظر
معرفی اجمالی
محك النظر، از جمله آثار عربی ابوحامد محمد بن احمد غزالی طوسی معروف به امام محمد غزالی (متوفی 505ق) در موضوع علم منطق است. این کتاب با تحقیق و حواشی رفیق العجم منتشر شده است.
ساختار
کتاب مشتمل بر یک مقدمه مفصل از محقق، مقدمه مؤلف و متن اثر است که در ضمن فنون، اقسام و فصول ارائه شده است.
گزارش محتوا
محقق اثر مقدمه‌اش را در پنج عنوان مطرح کرده است. ابتدا محیط فرهنگی و فکری، اجتماعی و اقتصادی و سیاسی را در سه بخش بررسی کرده است. در ادامه، از زندگی نویسنده و شخصیت او سخن گفته و در آخرین بخش از مقدمه، کتاب و موضوعات آن را مورد مداقه قرار داده است<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، ص 61-5خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد.
وی در مقدمه، ترتیب زمانی آثار غزالی را متذکر شده و جایگاه محك النظر را پس از مقاصد الفلاسفة و معيار العلم، سومین اثر دانسته است <ref>همان، ص 22خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد. لازم به توضیح است که «معيار العـلم» مهم‌ترین و مبسوط‌ترین اثر منطقی غـزّالی است کـه از شـاهکارهای کتب منطقی و کتابی آمـوزشی و جـامع و ساده و روان و پر از ابتکار و نوآوری است. غزّالی در این کتاب سعی داشته است که علاوه بر مثال‌های مـتداول مـنطقی، مسائل فقهی را به‌‌عنوان مـثال شـاهد آورد و ازایـن‌رو کتاب او در بین دیـگر کـتب منطقی امتیازی خاصّ دارد. این کـتاب بـه تصریح غزالی پس از کتاب تهافت و قبل از ميزان العمل تألیف یافته است و به موازات آن «محك النّظر» را مختصرتر در منطق نوشته است. در ميزان العمل مکرر از معيار العلم نام مـی‌برد و در مـحك النّظر که پیش از معيار العلم به پایان رسیده مکرر به معيار العلم که در دست تألیف دارد، اشاره می‌کند و خصوصاً در آخر محك النّظر به خـواننده چـنین خطاب می‌کند: «من تفصیل این مـطالب را در مـعيار العلم آورده‌ام، اما نسخه معيار العلم را هنوز به کسی ننموده‌ام و به دست کسی نداده‌ام؛ زیراکه هنوز احتیاج به اصلاح و تهذیب دارد. برخی مطالب را باید بدان بیفزایم و برخی دیگر را از آن بـپیرایم. اما مـوانع مرا از آن باز داشته اسـت...» <ref> خوانساری، محمد، ص30-29خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد.
در حقیقت غزالی در کتاب معيار العلم، منطق را از مباحث فلسفی جدا و آن را تبدیل به یک علم معیار ممزوج با برخی ویژگی‌‌ها و اصطلاحات فقهی و کلامی نمود. پس از آن کار اختلاط را با کتاب «محك النظر» ادامه داد و به منطق جامه اسلامی کاملی پوشانید؛ به‌گونه‌ای که کار پیوند زدن کامل گردید <ref>مقدمه مصحح، ص24-23خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد. محقق کتاب، سیر تحول و تغییر اصطلاحات منطقی در سه کتاب مقاصد الفلاسفة، معيار العلم و محك النظر را در ضمن جدولی ارائه کرده است <ref>همان، ص28-26خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد.
وضعیت کتاب
مصحح اثر مبنای کار خود را نسخه تصحیح‌شده محمد بدرالدین نعسانی و مصطفی قبانی دمشقی قرار داده است. وی در پاورقی‌های اندک کتاب، آدرس آیات و صحیح مفردات <ref>ر.ک: متن کتاب، ص156، پاورقی 1ref/>> را ذکر کرده است. فهارس مصطلحات و محتویات در انتهای کتاب ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- خوانساری، محمد، موقف غزالی در برابر فلسفه و منطق، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: معارف، آذر - اسفند 1363، شماره 3، صفحه 9 تا 32. به آدرس اینترنتی:
http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/39578