درآمدی بر كلام شيعی
| درآمدی بر كلام شيعی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جبرئیلی، محمد صفر (نويسنده) |
| ناشر | پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی. سازمان انتشارات |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1400ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-600-108-489-8 |
| موضوع | کلام شیعه - کلام شیعه امامیه -- نقد و تفسیر |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 4د2ج 211/5 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
درآمدی بر کلام شیعی، اثر محمد صفر جبرئیلی (متولد ۱۳۴۶ش)، پژوهشگر در بررسی هویت، ساختار، منابع، ادوار تاریخی و مدارس کلام شیعی که نقش متکلمان در فرهنگ دینی و تعامل کلام شیعی با سایر علوم و مذاهب رقیب را تحلیل و کاستیهای موجود را بررسی میکند.
ساختار
کتاب در دوازده فصل اصلی تدوین شده است که پیشگفتار، مقدمه، و جمعبندی و نتیجهگیری نیز به آن اضافه شدهاند.
گزارش محتوا
بخش مقدمه شامل طرح و ضرورت مسئله، پیشینه، روش تحقیق، سؤالات اصلی و فرعی، اهداف تحقیق، فرضیه و ارائه ساختار تحقیق است. این تحقیق با هدف تبیین اصالت و استقلال کلام شیعی صورتگرفته و منابع، اصول و ارتباط آن با دیگر علوم و مذاهب را معرفی میکند. همچنین، در این بخش به یافتهها و نقدهای تحقیق اشاره شده است[۱].
فصل اول: هویت کلام شیعی؛ هویت کلام شیعی را در سه بخش اصلی، هویت مذهبی (وابسته به مذهب تشیع)، هویت علمی (علم کلام)، و هویت اعتقادی (اصول عقاید اسلامی) بررسی میکند. هویت مذهبی تشیع پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) شکلگرفته و با اعتقاد به امامت امام علی(ع) استمراریافته است. هویت اعتقادی تشیع مبتنی بر پنج اصل توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد است. کلام شیعی، علمی است که درباره عقاید اسلامی بحث میکند، آنها را توضیح میدهد، درباره آنها استدلال میکند و از آنها دفاع مینماید و به دلیل تمرکز بر اصول پنجگانه و ویژگیهای خاص خود در مسائل اعتقادی، هویتی مستقل از دیگر مذاهب کلامی دارد[۲].
فصل دوم: منابع کلام شیعی؛ به بررسی منابع فکری و استنباطی کلام شیعی میپردازد که شامل قرآن کریم، سنت و عقل هستند. قرآن کریم بهعنوان منبع اصلی، دارای اصول دین و ویژگیهای انحصاری بوده و مبنای کشف و تبیین معارف دین است. سنت (قول، فعل و تقریر معصومین) منبع دوم کلام شیعی است که در احادیث بر رعایت آن تأکید شده و در نتیجه، حجیت آن تام و مستقل است. عقل، بهعنوان حجت استقلالی و ابزاری برای درک و استنباط احکام شرعی، در کلام شیعی جایگاه رفیعی دارد، هرچند برخی متکلمان نیز بر محدودیت کارکرد عقل تاکید کردهاند[۳].
فصل سوم: ساختار کلام شیعی، ساختار کلام را از جنبههای مختلف تحلیل میکند. این ساختار به صورتهای موضوعی، معرفتشناسی، امور عامه، آموزههای اعتقادی، ملاکها و ترتیب مباحث طرح میشود. آموزههای اعتقادی شامل مباحث توحید (ذات، صفات و افعال)، نبوت و امامت است که در آثار متکلمانی چون خواجه نصیرالدین طوسی و سید مرتضی با نظمی خاص ارائه شده است. این فصل همچنین به ملاکهای دستیابی به ایمان و معیار ساختار اعتقادی میپردازد و در نهایت ساختارهای پیشنهادی برای علم کلام شیعی را مطرح مینماید[۴].
فصل چهارم: ادوار و مراحل کلام شیعی، به سیر تاریخی و تحول کلام شیعی میپردازد که شامل هشت مرحله است. این مراحل عبارتاند از: مرحله تکوین (عصر پیامبر اکرم(ص))، گسترش (قرن اول و دوم)، تدوین و تنظیم موضوعی (قرن دوم و سوم)، بازسازی ساختاری (قرن پنجم و ششم)، تحول و تکامل (قرن هفتم و هشتم)، شرح و تلخیص (قرن نهم تا چهاردهم)، و اصلاحگری و پویایی (نیمه دوم قرن چهاردهم). علاوه بر این، رویکردهای مختلف کلامی شکلگرفته در این دوران، شامل کلام نقلی، کلام نقلی، عقلی، کلام عقلی و نقلی، کلام فلسفی، کلام با غایت عرفانی و کلام با رویکرد تطبیقی نیز معرفی میشوند[۵].
فصل پنجم: مدارس کلام شیعی، مهمترین مراکز علمی و فکری تشیع را در جهان اسلام تا دوران معاصر معرفی میکند. این مدارس شامل مدارس مدینه، کوفه، قم، بغداد (با ظهور متکلمانی چون شیخ مفید و سید مرتضی)، نجف، ری، حله، جبلعامل، شیراز، هند، اصفهان، کربلا، تهران، خراسان، و قم معاصر هستند. ویژگیهای هر مدرسه بر اساس شخصیتهای تأثیرگذار، موقعیت جغرافیایی و تأثیرات علمی آنها بررسی شده است، مانند مدرسه قم معاصر که با محوریت تفسیر قرآن و متکلمانی چون امام خمینی و علامه طباطبایی شکل گرفت[۶].
فصل ششم: متکلمان، آثار و شخصیتهای شیعی، به معرفی شخصیتهای برجسته و آثار کلامی شیعه میپردازد. این شخصیتها را از قرن اول تا قرن پانزدهم هجری معرفی میشوند که شامل متکلمان اولیه و دوران اوج مانند هشام بن حکم (م. 199 ق)، شیخ صدوق (م. 381 ق)، شیخ مفید (م. 413 ق)، سید مرتضی (م. 436 ق)، شیخ طوسی (م. 460 ق) و خواجه نصیرالدین طوسی (م. 672 ق) هستند. همچنین به متکلمان متأخر و معاصر همچون شهید مطهری (م. 1358 ش) که نقشی حیاتی در احیای کلام داشته است، نیز پرداخته میشود. هدف این بخش، شناخت بزرگان علم کلام و آثار فکری آنها برای پژوهشگران است[۷].
فصل هفتم: نقش متکلمان شیعی در فکر و فرهنگ دینی، به دوازده کارکرد اساسی متکلمان شیعه در طول تاریخ اشاره میکند. این نقشها شامل تبیین مبانی اعتقادی، تحدید و تعریف مبانی روشی، ساختارمند کردن مباحث کلامی، هویتیابی تفکر شیعی، روزآمدکردن مباحث، پرکردن خلأ فکری، کارکردگرایی شریعت، پاسخگویی به شبهات و ایجاد ارتباط و تعامل با دیگر مذاهب و ادیان، ترویج و گسترش تشیع، جهتدادن به حاکمان و حکومتها، تاثیرگذاری بر فرهنگ و تمدن هستند[۸].
فصل هشتم: کلام و متکلمان معاصر شیعی: در این فصل، ابتدا جریانهای کلامی شامل عقلگرایی فلسفی، عقلگرایی غیرفلسفی و نصگرایی مورد بحث قرار گرفته و در ادامه، ضمن معرفی شخصیتهای این جریانات، به بیان ویژگیها و خدمات و حسنات آنها، پرداخته شده است[۹].
فصل نهم: ترابط، تعامل و تفاوت با علوم دیگر، تعامل علم کلام شیعی را با علوم همسایه مانند منطق، معرفتشناسی، فلسفه، عرفان، اصول فقه، فقه، تفسیر، حدیث، اخلاق و علومتجربی بررسی میکند. این بحث، تفاوت کلام و فلسفه را در مباحث، روش استدلال و مبانی (همچون استفاده از نقل) نشان میدهد[۱۰].
فصل دهم: مذاهب و جریانهای رقیب، به جریانهای فکری رقیب کلام شیعی در جهان اسلام اشاره دارد. این مذاهب شامل معتزله، اهل حدیث، زیدیّه، اسماعیلیه، اشعریه، و ماتریدیه هستند. هدف این فصل، شناخت و تحلیل دیدگاههای اعتقادی این مذاهب در تقابل با کلام شیعی است[۱۱].
فصل یازدهم: کاستیهای کلام شیعی، به ده کاستی و آسیب کلام شیعی میپردازد. برخی کاستیها شامل تنزل جایگاه علم کلام، تاثیرپذیری از فلسفه، فقدان همزبانی لازم با جهان، ورود افراد غیرمتخصص، دورشدن از متون و نصوص دینی، کمتوجهی به آثار اجتماعی مردم و نبود تعامل و تبادل نظر علمی و عملی با پیروان دیگر مذاهب اسلامی است. [۱۲].
فصل دوازدهم: بایستگیها: در فصل دوازدهم، برای رفع کاستیها و آفتهای ذکر شده در فصل قبلی، اقداماتی ضروری پیشنهاد شده است که بایستهترین آنها، عبارتاند از: گسترش دروس کلام و عقاید، تخصصیکردن علم کلام با گرایشهای خاص، گسترش کلام نص محور و...[۱۳].
نویسنده ضمن ارائهکردن «جمعبندی و نتیجهگیری» در پایان هر فصل در انتهای کتاب نیز به جمعبندی مطالب و نتیجهگیری از مباحث، پرداخته است[۱۴].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.