درآمدی بر جامعه‌شناسی زبان (یحیی مدرسی)

درآمدی بر جامعه شناسی زبان
پدیدآوران	مدرسی، یحیی (نويسنده)
ناشر	پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1393ش
چاپ	4
شابک	‎978-964-426-358-3
موضوع	جامعه شناسی زبان
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‎‏/‎‏م‎‏4‎‏د‎‏4 40 P
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

درآمدی بر جامعه‌شناسی زبان، تألیف یحیی مدرسی (معاصر)، کتابی است در بررسی زبان به‎‌عنوان یک پدیده اجتماعی در بستر اجتماعی و فرهنگی آن که به پیوند بنیادین زبان‌شناسی و جامعه‌شناسی نیز اهتمام دارد.

انگیزه نگارش

جامعه‌شناسی زبان از جدیدترین رشته‌های زبان‌شناسی است. نویسنده در نگارش این کتاب به این دلیل اهتمام ورزیده که تاکنون کتاب جامع و روشنی درباره جامعه‌شناسی زبان به زبان فارسی نوشته نشده بود. هدف این بوده که ابهامات موجود در زمینه جامعه‌شناسی زبان رفع شود و به دانشجویان فارسی‌زبان کمک کند تا با مباحث بنیادی این رشته آشنا شوند .

اهمیت کتاب

این اثر به دلایل متعددی ارزشمند است:

1. پیش‌گام بودن: این کتاب، نخستین اثر مستقل و نظام‌مند به زبان فارسی است که به مسائل اصلی و بنیادی جامعه‌شناسی زبان می‌پردازد و راه را برای مطالعات عمیق‌تر و گسترده‌تر در این حوزه هموار می‌کند.
2. جامعیت و وضوح: نویسنده، کوشیده تا مباحث پیچیده این رشته را به‌صورت مقدماتی و درعین‌حال جامع و خالی از ابهام مطرح کند، با ارائه مثال‌ها و نمونه‌هایی از پژوهش‌های تجربی.
3. به‌روزرسانی مداوم: کتاب در طول زمان بارها مورد بازبینی و ویراستاری قرار گرفته و محتوای آن، از جمله نمودارها و جداول، به‌روز شده است.

ساختار

کتاب با دو پیشگفتار از مؤلف آغاز شده و مطالب شامل هفت فصل اصلی است که به‌ترتیب به زبان و جامعه، جامعه زبانی، دوزبانگی و چندزبانگی، برخورد و تماس زبان‌ها، زبان‌های میانجی، گوناگونی‌های زبانی و برنامه‌ریزی زبان می‌پردازد.

سبک نگارش

1. مقدماتی و آموزشی: کتاب با هدف آشنا کردن دانشجویان فارسی‌زبان با مبانی جامعه‌شناسی زبان تألیف شده و لحنی مقدماتی و توضیحی دارد.
2. وضوح و دوری از ابهام: نویسنده، تلاش کرده تا مباحث را به‌گونه‌ای روشن و بی‌ابهام ارائه دهد.
3. مستند و نمونه‌محور: مطالب با ذکر منابع و ارائه مثال‌هایی از پژوهش‌های تجربی پشتیبانی می‌شوند تا درک مفاهیم افزایش یابد.
4. ساختاریافته و منسجم: محتوا به‌صورت فصول منظم و بخش‌های فرعی سازمان‌دهی شده است تا دنبال کردن مطالب آسان باشد.
5. کاربردی: به‌منظور تبیین بهتر مفاهیم، مثال‌های متعددی از زبان‌های گوناگون و موقعیت‌های اجتماعی مختلف ارائه شده است.

گزارش محتوا

• در پیشگفتارها، به انگیزه نگارش و برخی از ویژگی‌های کتاب، اشاره شده است.

• فصل اول (زبان و جامعه): این فصل، به خصلت اجتماعی زبان می‌پردازد و نشان می‌دهد که زبان یک پدیده اجتماعی است که برای بقای انسان ضروری است. تأکید می‌شود که زبان ابزار اصلی ارتباطات انسانی و انتقال تجربیات و میراث فرهنگی است. همچنین، این فصل، به بررسی همبستگی زبان و جامعه می‌پردازد و بیان می‌کند که زبان و جامعه رابطه‌ای تنگاتنگ دارند؛ تحولات زبانی و اجتماعی بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند و نمی‌توان آن‌ها را جداگانه مطالعه کرد. این بخش همچنین مسائل مرتبط با چگونگی تحولات گفتار و تأثیر آن بر زندگی اجتماعی را مطرح می‌کند.

• فصل دوم (جامعه زبانی): در این فصل، مفهوم «جامعه زبانی» مورد بررسی قرار می‌گیرد. این مفهوم اغلب با «جامعه گفتاری» یکسان پنداشته می‌شود. تعاریف مختلفی از جامعه زبانی ارائه شده است؛ از جمله تعریف بلومفیلد (1933م) که جامعه زبانی را گروهی از مردم با تعامل گفتاری متقابل می‌داند. همچنین، هاکت (1958م) بر ارتباط مشترک تأکید دارد. این فصل، اشاره می‌کند که مرزهای جامعه‌های زبانی و سیاسی کشورها همیشه منطبق نیستند و جوامع زبانی می‌توانند از نظر وسعت و تعداد گویشوران متفاوت باشند. تأکید بر این است که برای تعریف جامعه زبانی، معیارهای عینی و کلی مانند اشتراک زبانی یا جغرافیایی و همچنین معیارهای ذهنی و فرهنگی مهم هستند.

• فصل سوم (دوزبانگی و چندزبانگی): این فصل، به پدیده دوزبانگی و چندزبانگی می‌پردازد. دوزبانگی فردی و اجتماعی مورد بحث قرار می‌گیرد. دوزبانگی فردی به توانایی فرد در استفاده از دو زبان اشاره دارد؛ درجات مختلف تسلط بر زبان‌ها در افراد دوزبانه و عوامل مؤثر بر آن بررسی می‌شود. همچنین، دوزبانگی اجتماعی که به استفاده از دو گونه زبان متفاوت در موقعیت‌های رسمی و غیر رسمی در یک جامعه اشاره دارد، توضیح داده می‌شود. این فصل، جوانب گوناگون دوزبانگی از جمله پیامدهای روانی، زیستی و اجتماعی را نیز بررسی می‌کند.

• فصل چهارم (برخورد و تماس زبان‌ها): این فصل، به پدیده‌های حاصل از تماس زبان‌ها می‌پردازد. مهاجرت، برخورد فرهنگی و روابط اقتصادی و سیاسی از جمله عواملی هستند که منجر به تماس زبان‌ها می‌شوند. یکی از مهم‌ترین نتایج تماس زبان‌ها، پدیده «قرض‌گیری زبانی» است. انواع قرض‌گیری زبانی شامل قرض‌گیری واژگانی (مانند کلماتی چون "سینما" و "اتوبوس" از فرانسوی در فارسی)، قرض‌گیری واجی (مانند تغییر تلفظ واژگان دخیل) و قرض‌گیری دستوری (مانند پذیرش الگوهای نحوی) مطرح شده است. شرایط و انگیزه‌های قرض‌گیری نیز بحث می‌شود و به عواملی مانند اعتبار اجتماعی، فرهنگی و سیاسی اشاره می‌گردد.

فصل پنجم (زبان‌های میانجی): این فصل، به زبان‌های میانجی یا پی‌جین و کریول می‌پردازد. پی‌جین‌ها زبان‌های ساده‌‌شده‌ای هستند که برای رفع نیازهای ارتباطی فوری بین گروه‌های زبانی مختلف (مانند تاجران و کارگران) به وجود می‌آیند و گرامر و واژگان محدودی دارند. کریول‌ها نیز زبان‌هایی هستند که از پی‌جین‌ها توسعه یافته و زبان مادری یک جامعه می‌شوند و دارای گرامر و واژگان پیچیده‌تری هستند. این فصل، به پیدایش و رشد این زبان‌ها در مناطق مختلف جهان، به‌ویژه در مناطق مستعمره، می‌پردازد و مثال‌هایی را ارائه می‌دهد. همچنین نظریه‌های مختلف درباره منشأ این زبان‌ها، از جمله نظریه تک‌مبدئی و چندمبدئی، مورد بحث قرار می‌گیرد.

• فصل ششم (گوناگونی‌های زبانی): این فصل، به گوناگونی‌ها و تنوعات زبانی در جامعه می‌پردازد و تأکید می‌کند که زبان‌ها معمولاً یکپارچه نیستند. عوامل مختلفی مانند عوامل جغرافیایی، اجتماعی (طبقه، جنسیت، سن، تحصیلات، شغل و قومیت) و بستر مکانی بر ایجاد تنوعات زبانی تأثیرگذار هستند. مفاهیم «لهجه»، «گویش» و «گونه» تبیین می‌شوند. نتایج تحقیقات مختلفی در مورد همبستگی میان رفتار زبانی و طبقه اجتماعی ارائه شده است. این فصل همچنین به نقش تفاوت‌های جنسیتی در رفتار زبانی اشاره می‌کند و بررسی‌های مربوط به آن را مطرح می‌سازد.

• فصل هفتم (برنامه‌ریزی زبان): این فصل، به برنامه‌ریزی زبان می‌پردازد که به معنای فعالیت‌های آگاهانه برای تغییر در وضعیت، ساختار، یا کاربرد زبان در جامعه است. اهداف برنامه‌ریزی زبان می‌تواند شامل هویت ملی، توسعه اقتصادی و اجتماعی، یا حفظ تنوع زبانی باشد . این فصل، انواع برنامه‌ریزی زبان مانند برنامه‌ریزی جایگاه و برنامه‌ریزی پیکره را شرح می‌دهد . همچنین، مراحل برنامه‌ریزی زبان شامل جمع‌آوری اطلاعات، انتخاب، اجرا و ارزیابی تبیین می‌شود.

منابع مقاله

پیشگفتار و متن کتاب.